Της Παναγιώτας Λούπα,
O Karl Heinrich Marx ήταν Γερμανός φιλόσοφος, οικονομολόγος και πολιτικός στοχαστής. Πολύ συχνά του αποδίδεται ο τίτλος του «πατέρα του κομμουνισμού» του 20ου αιώνα. Ο Marx επίσης υπήρξε ενεργός επαναστάτης και συγγραφέας. Το έργο του υπήρξε αποτέλεσμα ενός συνδυασμού του γαλλικού σοσιαλισμού αλλά και της βρετανικής πολιτικής οικονομίας. Κατέκρινε τον καπιταλισμό και πίστευε πως η εξέλιξη και η ανάπτυξη της κοινωνίας θα δημιουργούνταν με την εδραίωση του κομμουνισμού.
Ο Μαρξισμός, ως σύστημα σκέψης, δημιουργήθηκε μετά τον θάνατο του Marx, το 1883. Ήταν αποτέλεσμα του πιστού του συνεργάτη, Friedrich Engels, του Γερμανού Karl, και του Ρώσου Georgi Plekhanov. Αυτοί συγκρότησαν μία θεώρηση του κόσμου, που αργότερα χρησιμοποιήθηκε για να αντιπροσωπεύσει τις ανάγκες του σοσιαλιστικού κινήματος. Μπορούν να αναγνωριστούν τουλάχιστον τρεις μορφές του μαρξισμού: ο Κλασικός Μαρξισμός, ο Ορθόδοξος Μαρξισμός και ο Σύγχρονος Μαρξισμός.
Ο «Κλασικός Μαρξισμός» είναι η πυρίτιδα μιας φιλοσοφίας της ιστορίας, στην οποία αναλύεται ο λόγος για τον οποίο κατακρίνει τον καπιταλισμό ως οικονομικό σύστημα και αναδεικνύει τον σοσιαλισμό, ο οποίος προορίζεται να τον αντικαταστήσει. Με ή χωρίς τη βοήθεια του Marx, ο Μαρξισμός αναπτύχθηκε ως ένα σύνολο επιστημονικών αληθειών με κύρος αντίστοιχο αυτό της θρησκείας. Ένα στοιχείο που ξεχωρίζει το Marx από τους υπόλοιπους στοχαστές, ήταν η υλιστική αντίληψη της ιστορίας.
Το βιβλίο του Engels, θεωρείται το πρώτο έργο της «μαρξιστικής ορθοδοξίας». Ο «Ορθόδοξος Μαρξισμός» ενέπνευσε και συγκρότησε τα θεμέλια του Σοβιετικού μοτίβου άσκησης της εξουσίας. Η Ρωσική Επανάσταση και τα αποτελέσματα που έφερε, φάνηκαν στη διάρκεια του κομμουνισμού του 20ου αιώνα. Το κόμμα των Μπολσεβίκων, με ηγέτη τον Vladimir Lenin, καταλαμβάνοντας την εξουσία, μέσω της Οκτωβριανής Επανάστασης του 1917, ανέδειξε τους πρώτους επιτυχημένους κομμουνιστές επαναστάτες. Ο κομμουνισμός του 20ού αιώνα διέφερε αρκετά από τις ιδέες, τις ιδεολογίες, αλλά και τις προσδοκίες του Marx και του Engels. Στην αρχή, τα κομμουνιστικά κόμματα τα οποία συγκροτήθηκαν, αναπτύχθηκαν και εξελίχθηκαν στον 20ό αιώνα, θεμελιώθηκαν και βασίστηκαν πάνω στις θεωρίες του κλασικού μαρξισμού. Τελικά, αναγκάστηκαν να προσαρμοστούν στον σκοπό και στη φιλοδοξία της απόκτησης της πολιτικής εξουσίας.
Γρήγορα, λοιπόν, φανερώθηκε ότι ο Μαρξισμός στη Σοβιετική Ένωση θεμελιώθηκε περισσότερο στην πράξη και λιγότερο στην ιδεολογία. Κομμουνιστές ηγέτες εστίασαν πολύ περισσότερο στην πολιτική ηγεσία, την οργάνωση και την οικονομία, απ’ ό,τι ο Marx. Επίσης, ας επισημανθεί ότι ο Marx πίστευε πως τα κομμουνιστικά κόμματα θα καταλάμβαναν την εξουσία στα δυτικά καπιταλιστικά κράτη, αλλά, ως εκ τούτου, ο κομμουνισμός διαδόθηκε περισσότερο σε αναπτυσσόμενες και αγροτικές περιοχές, όπως ήταν η Ρωσία και η Κίνα. Ο Marx είχε προβλέψει την ανατροπή του καπιταλισμού μέσω μιας προλεταριακής επανάστασης. Δεν προέβλεψε, όμως, μόνο μία πολιτική επανάσταση, αλλά και μία επανάσταση στον κοινωνικό τομέα, για μία τεράστια και ολοκληρωτική αλλαγή στον τρόπο άσκησης της πολιτικής εξουσίας, στην οικονομία του κράτους, στον τρόπο και στις μεθόδους της παραγωγής, με αποκορύφωμα την εδραίωση του κομμουνισμού.
Ο Lenin ήταν ένας πολιτικός ηγέτης και πολιτικός στοχαστής. Οι ιδέες του αντιπροσώπευαν το ενδιαφέρον του για τα προβλήματα της απόκτησης της εξουσίας και της θεμελίωσης του κομμουνισμού. Υποστήριζε με απόλυτη πίστη την ιδέα της Επανάστασης και απαρνιόταν τον κοινοβουλευτισμό, θεωρώντας τον ένα μέσο γεμάτο υποκρισία. Προωθούσε την κατάκτηση της εξουσίας μέσω μιας ένοπλης εξέγερσης, η οποία θα επιτυγχάνονταν με τη δικτατορία του προλεταριάτου. Όπως υποστήριζε και ο Marx, αυτή η επανάσταση είχε ταξικό χαρακτήρα. Σε αντίθεση με τον Marx, ο Lenin υποστήριζε πως το προλεταριάτο μπορούσε από μόνο του να καλλιεργήσει μία επαναστατική συνείδηση.
Ο Joseph Stalin ήταν ένας πολύ σημαντικός ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης που καλλιέργησε ιδιαίτερα την κομμουνιστική ιδεολογία. Η Σοβιετική Ένωση άλλαξε ριζικά μετά τη δεύτερη Επανάσταση του Στάλιν, κατά τη δεκαετία του 1930 και ύστερα από την Οκτωβριανή Επανάσταση. Μία αρκετά σημαντική αλλαγή του Στάλιν στη μαρξιστική ιδεολογία ήταν η άσκηση του σοσιαλισμού σε μία μόνο χώρα, δηλαδή τη Σοβιετική Ένωση. Υποστήριζε πως μπορούσε να επιτευχθεί η εγκατάσταση του κομμουνισμού, χωρίς κάποια διεθνή παρέμβαση.
Ωστόσο, πέρα από την επιρροή που άσκησε ο Μαρξισμός στη Σοβιετική Ένωση, καλλιεργήθηκε μία πιο περίπλοκη μορφή του στη δυτική Ευρώπη, η οποία αποκαλείται «Σύγχρονος Μαρξισμός». Πρόκειται δηλαδή για την αναθεώρηση των κλασικών ιδεών του Marx. Όταν η πρόβλεψη του Marx σχετικά με τη διάλυση του καπιταλιστικού συστήματος απέτυχε, οι σύγχρονοι μαρξιστές επανεξέτασαν και αναθεώρησαν την ανάλυσή του. Η ταξική πάλη, λοιπόν, σύμφωνα με τους σύγχρονους μαρξιστές, δεν αντιμετωπιζόταν ως η αρχή της κοινωνικής ανάλυσης. Πολλές φορές επίσης, οι σύγχρονοι μαρξιστές καταδείκνυαν ή δεν δέχονταν το μπολσεβικικό μοντέλο του κομμουνισμού. Επέκριναν δηλαδή, τον αυταρχικό του χαρακτήρα, τον τρόπο άσκησης της εξουσίας και τις μεθόδους κρατικού μηχανισμού.
Από το έτος 1989 και μέχρι το 1991, διάστημα κατά το οποίο η Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε, για πολλούς ιστορικούς σηματοδοτεί το τέλος του Μαρξισμού. Ωστόσο, υπάρχει μεγάλη συζήτηση για τις συνέπειες και την επιρροή που έφερε το τέλος του κομμουνισμού στον μαρξισμό. Κάποιοι υποστηρίζουν από τη μία πλευρά ότι η πτώση του κομμουνισμού σηματοδοτεί τον θάνατο του Μαρξισμού. Ωστόσο, από την άλλη, ο κομμουνισμός του 20ού αιώνα ήταν η έκφραση του Κλασικού Μαρξισμού, πράγμα που σημαίνει πως η απόρριψη του ίδιου του Μαρξισμού δεν ευσταθεί.
Αν και ο Marx θεωρήθηκε πατέρας του σταλινικού κομμουνισμού, παρουσιάστηκαν αρκετές διαφορές ανάμεσα στον κομμουνισμό πού εξελίχθηκε και σε αυτόν που τελικά εγκαταστάθηκε στη Ρωσία την Κίνα και σε άλλα κομμουνιστικά κράτη. Κάποιοι ιστορικοί δηλαδή, ισχυρίζονται πως η σταλινική εκδοχή του Μαρξισμού δεν συνδέεται με τον Κλασικό Μαρξισμό. Από την άλλη, είναι δύσκολο να αποδειχτεί η συνεχιζόμενη επικαιρότητα του Μαρξισμού. Ορισμένοι μαρξιστές έχουν αναπτύξει μετά-μαρξιστικές ιδέες. Ο «μετά-μαρξισμός» είναι μία προσπάθεια διάσωσης ορισμένων βασικών μαρξιστικών ιδεολογιών, αντιλήψεων και πεποιθήσεων, επιδιώκοντας να εναρμονίσουν τον Μαρξισμό με μορφές του μεταμοντερνισμού.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Heywood, Andrew (2007), Πολιτικές Ιδεολογίες, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Επίκεντρο
- Συλλογικό Έργο (2013), Η παγκοσμιοποίηση της διεθνούς πολιτικής, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Επίκεντρο
- Κατσόβσκα-Μαλιγκούδη, Γιάννα (2012), Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης (1917-1991), Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg
