Του Κωνσταντίνου Δήμου,
Με αφορμή τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, έχετε αναρωτηθεί ποτέ ποια ήταν η συνεισφορά του Οικουμενικού Πατριαρχείου και του ανώτατου κλήρου για την προσπάθεια αυτή της Ανεξαρτησίας του Ελληνικού Γένους; Και ποια η βαρύτητά της; Το βιβλίο «Η Μαύρη Βίβλος του 1821», σε επιμέλεια του Μηνά Παπαγεωργίου, διευθυντή της σειράς Lux Orbis των Εκδόσεων iWrite, με προλογικό σημείωμα από τον ομότιμο καθηγητή του ΕΚΠΑ, Θάνο Βερέμη, αποτελεί ένα συμπίλημα ιστορικών κειμένων και ντοκουμέντων της περιόδου 1798-1828, που επιχειρούν να ρίξουν άπλετο φως σε αυτήν την άγνωστη σε πολλούς πτυχή του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα.
Ήδη κατά τα προεπαναστατικά χρόνια, ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός ως απόρροια του αντίστοιχου ευρωπαϊκού, η κάθοδος των γαλλικών στρατευμάτων του Ναπολέοντα στα Επτάνησα και στην Πελοπόννησο, καθώς και οι συχνοί ρωσοτουρκικοί πόλεμοι έχουν αφυπνίσει τη λαχτάρα των Ελλήνων να αποτινάξουν τον τουρκικό ζυγό και να αυτονομηθούν. Δε σκέφτονται, όμως, όλοι οι υπόδουλοι ραγιάδες με τον ίδιο τρόπο: ορισμένες προνομιούχες κοινωνικές ομάδες, όπως οι πλούσιοι τοπικοί άρχοντες (προεστοί, κοτζαμπάσηδες, προύχοντες) δεν επιθυμούσαν τη μεταβολή του status quo. Η Τουρκοκρατία τους είχε βοηθήσει να πλουτίσουν εις βάρος των συμπατριωτών τους, προσφέροντάς τους μέχρι και διοικητικά αξιώματα και μια υψηλή θέση στην κοινωνική ιεραρχία, με αντάλλαγμα τόσο τη δική τους υποταγή όσο και των υπόλοιπων «γκιαούρηδων» (άπιστων) Ελλήνων.
Το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην Κωνσταντινούπολη και ο ανώτατος κλήρος δεν αποτελούσε εξαίρεση. Εδώ και περίπου τέσσερις αιώνες, από την Άλωση της Πόλης, το 1453, ο Πατριάρχης, αρχής γενομένης από τον Γεννάδιο Σχολάριο, που εγκατέστησε στον πατριαρχικό θώκο ο Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής, ήταν επιφορτισμένος με το καθήκον της διαχείρισης του χριστιανικού ποιμνίου, το οποίο έπρεπε να κρατιέται υπό έλεγχο, ώστε να συνεχίζεται επ’ αόριστον η οικονομική του αφαίμαξη μέσω της φορολόγησης.
Πατριάρχες όπως ο Καλλίνικος Ε΄, ο Γρηγόριος ο Ε΄, ο διάδοχος του Ευγένιος Β΄ και ο Αγαθάγγελος, προσπάθησαν με καταναγκαστικά (εκκλησιαστικές εγκύκλιους, φοβερισμοί με την απειλή αφορισμών κτλ.) και ακόμη και με βίαια μέσα (στρατιωτική καταστολή) να αναχαιτίσουν επαναστατικές πρωτοβουλίες κατά της οθωμανικής διοίκησης. Πριν το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης, η Εκκλησία, θέλοντας να επιβάλλει τη θέλησή της και να αποτρέψει την οργή της Υψηλής Πύλης εναντίον της, έστειλε απεσταλμένους μαζί με εγκυκλίους στον Μοριά και στα Επτάνησα, θέλοντας να πετύχει τους εξής δύο στόχους: από τη μία, να αποθαρρύνει τους κατοίκους να ξεσηκωθούν κατά της σουλτανικής αυθαιρεσίας υπό την απειλή θρησκευτικών αφορισμών και από την άλλη, να παρουσιάσει τους deus ex machina σωτήρες τους (Γάλλους, Ρώσους) ως ψεύτες, δολοπλόκους, άθεους που θα παρασύρουν του αθώους χριστιανούς μακριά από τη Βασιλεία του Θεού, σε έναν δονκιχωτικό αγώνα εναντίον της οθωμανικής διοίκησης από τον οποίο θα έβγαιναν ηττημένοι.
Ωστόσο, οι ενέργειες του Πατριαρχείου δε σταμάτησαν εκεί. Στρατιωτικά σώματα Οθωμανών και μισθοφόροι (αρματολοί) πολλές φορές με τη βοήθεια των φοβισμένων κατοίκων, κυνήγησαν ανελέητα τους κλέφτες, αρκετοί εκ των οποίων αργότερα θα είναι οι πρώτοι που θα αντισταθούν, δημιουργώντας τακτικά και άτακτα σώματα και δίνοντας ακόμη και τη ζωή τους. Τα γραπτά του Ρήγα «Φεραίου» Βελεστινλή που στρέφονταν κατά του απολυταρχισμού και υπέρ μιας μεγάλης και ανεξάρτητης «Ελλάδας των Βαλκανίων» έπρεπε να συγκεντρωθούν και να καταστραφούν ελέω των ριζοσπαστικών ιδεών που διέδιδαν στους υπόδουλους βαλκανικούς λαούς. Παράλληλα, τα «αιρετικά» κείμενα των Διαφωτιστών και των Επιστημών έπρεπε να αποκλειστούν από τα σχολεία, ενώ απαγορεύτηκε και η διακίνηση τέτοιων βιβλίων στο εμπόριο. Οι περιορισμοί, όμως, αυτοί και η λογοκρισία, κάθε άλλο παρά απέτρεψαν τον επαναστατικό αναβρασμό. Αντιθέτως, τον έκαναν να φουντώσει ακόμη περισσότερο.
Μόλις ξέσπασε η επανάσταση στη Μολδοβλαχία τον Φεβρουάριο-Μάρτιο του 1821, ο τότε Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ το Πάσχα του ίδιου έτους θα εκτελεστεί κατ’ εντολή του Σουλτάνου Μαχμούτ Β΄, πληρώνοντας έτσι με τη ζωή του την αποτυχία του να ελέγξει τους χριστιανούς. Η Εκκλησία, όμως, δεν το έβαλε κάτω. Ο διάδοχος του Γρηγορίου Ε΄, Ευγένιος Β΄, συνέχισε τις εκκλήσεις στους Έλληνες να παραδοθούν και να καταθέσουν τα όπλα, υποσχόμενος αμνηστία από τον Σουλτάνο, άμα γυρίσουν πίσω στις αγκάλες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, καταρρίπτοντας παράλληλα και τον μύθο της αποκήρυξης και του αφορισμού της Επανάστασης από τον Γρηγόριο Ε΄, σε μυστική τελετή στα υπόγεια του Πατριαρχείου, λίγο πριν την εκτέλεσή του. Τέτοιου είδους προσπάθειες για επιστροφή των Ελλήνων στο προηγούμενο καταπιεστικό καθεστώς δεν έλειψαν ούτε μετά το πέρας της Επανάστασης: ο Πατριάρχης Αγαθάγγελος την άνοιξη του 1828 προέτρεψε τους πιστούς μέχρι και σε απόσχιση από το νέο ελληνικό κράτος, πράγμα, φυσικά, που δυσαρέστησε ακόμη και τον νέο Κυβερνήτη της Ελλάδας, Ιωάννη Καποδίστρια.
Η μικρή αυτή πραγματεία των πεπραγμένων της επίσημης Εκκλησίας αποδεικνύεται τόσο ευσύνοπτη όσο και αποκαλυπτική. Συνιστάται ανεπιφύλακτα στους κυνηγούς της «ανείπωτης ιστορικής Αλήθειας» για το 1821 που δεν επιθυμούν ρομαντικές-εξωραϊστικές απεικονίσεις της Εθνικής Παλιγγενεσίας, αλλά μια ωμή αυθεντικότητα.
