Της Θεοδώρας Κρέπη,
Πρόκειται για έναν από τους πιο αμφιλεγόμενους βασιλείς που έχουν περάσει από τον αγγλικό θρόνο. Η πολιτική του και ο χαρακτήρας του δημιούργησαν άφθονους εχθρούς, ενώ δεν είναι τυχαίο ότι, μετά από αυτόν, δεν έχει υπάρξει άλλος Άγγλος βασιλιάς που να φέρει το όνομα «Ιωάννης». Τι ήταν αυτό που προκάλεσε την οργή τόσο των συγχρόνων του όσο και μεταγενέστερων;
Ο Ιωάννης, γεννηθείς το 1167, ήταν ο τελευταίος γιος του βασιλιά Ερρίκου Β’ Πλανταγενέτη και της Ελεωνόρας της Ακουιτανίας. Όταν ο Ερρίκος μοίραζε εκτάσεις στους γιους του, ο Ιωάννης ήταν πολύ μικρός για να συμμετέχει, με αποτέλεσμα να του αποδοθεί το προσωνύμιο «Ακτήμων» (“Lackland”). Βέβαια, ο πατέρας του, ο οποίος του είχε ιδιαίτερη αδυναμία, δεν τον άφησε παραπονεμένο, αλλά φρόντισε να του κληροδοτήσει κάποια εδάφη, όπως την Ιρλανδία, παρά τη συμμετοχή του Ιωάννη σε εξέγερση εναντίον του, λίγο πριν το τέλος της ζωής του.
Το 1189, με τον θάνατο του Ερρίκου, στον θρόνο ανέβηκε ο μεγαλύτερος αδελφός του Ιωάννη, Ριχάρδος Α’ (που έμεινε στην ιστορία ως «Λεοντόκαρδος»). Όσο ο Ριχάρδος έλειπε κατά τη συμμετοχή του στη Γ’ Σταυροφορία, ο Ιωάννης τέθηκε αντιβασιλέας και υπεύθυνος για τις υποθέσεις του βασιλείου, ενώ είχε δεσμευτεί να μην πατήσει στην Αγγλία και απειλήσει την εξουσία του αδελφού του εν τη απουσία του. Αθέτησε, όμως, τον λόγο του, όταν ο Ριχάρδος όρισε ως διάδοχό του τον ανιψιό του, Αρθούρο της Βρετάνης, γιο του αποθανόντος αδελφού τους, Γοδεφρείδου, που εκείνη την εποχή ήταν μόλις 3 ετών. Ο Ιωάννης ζήτησε, μάλιστα, τη βοήθεια του Γάλλου βασιλιά, Φιλίππου Β’ Αυγούστου, που πάντα ήταν πρόθυμος να αναμειχθεί στα δυναστικά προβλήματα της αγγλικής βασιλικής οικογένειας και ποτέ δεν άφηνε ανεκμετάλλευτες τέτοιου είδους ευκαιρίες. Η προσπάθεια του Ιωάννη να διεκδικήσει το στέμμα απέτυχε και ψύχρανε τη σχέση του με τον Ριχάρδο. Τα αδέλφια, όμως, τελικά συμφιλιώθηκαν, με τον Ριχάρδο να ορίζει τον Ιωάννη διάδοχό του.
Όταν πέθανε ο Ριχάρδος, το 1199, ο Ιωάννης ανακηρύχθηκε πρώτα Δούκας της Νορμανδίας και κατόπιν στέφθηκε Βασιλιάς της Αγγλίας. Ο Φίλιππος, όμως, αποφάσισε να εμπλακεί για άλλη μια φορά, τασσόμενος στο θέμα της διαδοχής με τον Αρθούρο της Βρετάνης, ο οποίος είχε και κάμποσους υποστηρικτές στις γαλλικές κτήσεις της Αγγλίας. Ο Ιωάννης κατάφερε να αποσοβήσει τον κίνδυνο, ενώ φημολογείται ότι τελικά δολοφόνησε τον Αρθούρο. Ο Γάλλος βασιλιάς αναγνώρισε τον Ιωάννη ως διάδοχο του Ριχάρδου, το 1200, όμως όχι, φυσικά, χωρίς ανταλλάγματα.
Η ρήξη ανάμεσα στους δύο ηγεμόνες δεν άργησε να έρθει. Μετά τον χωρισμό του από τη σύζυγό του, ο Ιωάννης παντρεύτηκε την Ισαβέλλα της Angoulême. Το πρόβλημα, όμως, ήταν ότι η Ισαβέλλα ήταν ήδη αρραβωνιασμένη με τον Hugo Lusignan. Η οικογένεια του δυσαρεστημένου γαμπρού κατέφυγε στον αφέντη του Ιωάννη, Φίλιππο, καθώς οι εκτάσεις που κατείχε η Αγγλία στη Γαλλία θεωρούνταν φέουδα παραχωρημένα από τον Γάλλο βασιλιά, ζητώντας του να παρέμβει. Ο Φίλιππος κάλεσε τον Ιωάννη σε απολογία στη γαλλική αυλή, εκείνος, όμως, αρνήθηκε να παρουσιαστεί. Για να τιμωρήσει τον υποτελή του για την αναίδεια και την ανυπακοή του, ο Φίλιππος του κήρυξε τον πόλεμο. Ο τελευταίος προσπάθησε να αντισταθεί, ωστόσο ήταν μάταιο. Μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα, ο Ιωάννης είχε χάσει τη Νορμανδία, μια από τις σημαντικότερες αγγλικές κτήσεις, η οποία κατελήφθη μέσα σε δύο μόλις χρόνια, από το 1202 έως το 1204, αλλά και το μεγαλύτερο μέρος των αγγλικών εδαφών στην ηπειρωτική Ευρώπη.
Η απώλειες αυτές ήταν δυσβάσταχτες και προκάλεσαν τη δυσαρέσκεια των υπηκόων του Ιωάννη. Ο βασιλιάς προσπάθησε να αναστρέψει την κατάσταση, επεξεργαζόμενος μια εκστρατεία εναντίον της Γαλλίας για την ανακατάληψη των χαμένων εδαφών. Αυτό, όμως, δε θα ήταν εύκολο και σίγουρα θα απαιτούσε πολλά χρήματα. Έτσι, ο Ιωάννης ξεκίνησε μια σκληρή οικονομική πολιτική. Επέβαλε βαρείς έκτακτους φόρους, ενώ φρόντισε να εκμεταλλευτεί στο έπακρο τα φεουδαρχικά του δικαιώματα. Η πολιτική του αυτή τον κατέστησε εξαιρετικά αντιπαθή στους υπηκόους του, η δυσαρέσκεια των οποίων είχε ξεκινήσει να συσσωρεύεται.
Η επόμενη κόντρα του Ιωάννη δεν είχε ως αντίπαλο έναν ακόμη Ευρωπαίο ηγεμόνα, αλλά τον ίδιο τον Πάπα, και συγκεκριμένα τον Ιννοκέντιο Γ’. Η διαμάχη ξέσπασε στο πλαίσιο μιας διαφωνίας για τον διάδοχο του εκλιπόντος Αρχιεπισκόπου του Canterbury (που είχε πεθάνει το 1205). Ο Πάπας απέρριψε τον προτεινόμενο από τον Ιωάννη υποψήφιο και αντιπρότεινε έναν άλλο διάδοχο, τον Stephen Langton. Ο Langton ήταν ένας διαπρεπής κληρικός, κατάλληλος για τη θέση που επρόκειτο να αναλάβει, άγνωστος, όμως, εν πολλοίς, στην Αγγλία. Ο Ιωάννης αντέδρασε στην απόφαση του Ιννοκεντίου, επικαλούμενος τα παραδοσιακά δικαιώματα του βασιλιά στην εκλογή Αρχιεπισκόπου. Ο Πάπας, με τη σειρά του, επέβαλε στην Αγγλία απαγόρευση τέλεσης μυστηρίων και αφόρισε τον Ιωάννη, το 1209.
Η απαγόρευση αποδείχθηκε τελικά επικερδής για την οικονομική πολιτική του Ιωάννη, καθώς, κατά τη διάρκεια που αυτή ήταν σε ισχύ, εκείνος μπορούσε να καρπώνεται τα έσοδα από τις κενές έδρες. Ήταν, όμως, ένα ακόμα πλήγμα για το κύρος του. Αυτή η εντύπωση δεν απαλύνθηκε ούτε όταν τελικά επιλύθηκε η διαμάχη. Το 1213, ο Ιωάννης αναγκάστηκε όχι μόνο να δεχτεί τον Langton ως Αρχιεπίσκοπο, αλλά και να αναγνωρίσει ότι η Αγγλία ήταν φέουδο του Πάπα και ο Ιωάννης την κατείχε κατά παραχώρησή του, πληρώνοντας, μάλιστα, και έναν ετήσιο φόρο.
Οι αποτυχημένες επιχειρήσεις του Ιωάννη εναντίον της Γαλλίας που ακολούθησαν και η ήττα των συμμάχων του από τον Φίλιππο στη Μάχη της Bouvines, το 1214, από κοινού με τη σκληρότατη οικονομική πολιτική του και την κατάχρηση των φεουδαρχικών του δικαιωμάτων ήταν οι λόγοι που το 1215 εκδηλώθηκε εξέγερση των Βαρόνων εναντίον του. Τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου, οι βαρόνοι τον ανάγκασαν να υπογράψει τη Magna Carta, ένα έγγραφο που θα εξασφάλιζε τη θέση τους και θα περιόριζε τις αρμοδιότητες του Ιωάννη. Ένα σώμα 25 Βαρόνων θα επέβλεπε την τήρηση των διατάξεων. Πολύ σύντομα και με την υποστήριξη του Ιννοκεντίου, ο οποίος θεωρούσε ότι η Magna Carta ήταν έγγραφο χωρίς καμία νομική ισχύ, που δε μπορούσε να επιβάλλει κανέναν περιορισμό, ο Ιωάννης προσπάθησε να την αποκηρύξει. Η αδιαλλαξία του προκάλεσε νέο εμφύλιο πόλεμο, στη διάρκεια του οποίου οι Βαρόνοι προσκάλεσαν τον Πρίγκιπα Λουδοβίκο της Γαλλίας (μετέπειτα Λουδοβίκο Η’) να εισβάλει στην Αγγλία. Ήταν σε αυτή την κρίσιμη χρονική στιγμή, την ώρα που ο πόλεμος μαινόταν, που πέθανε o Ιωάννης, τον Οκτώβριο του 1216, αφήνοντας πίσω του άλυτα προβλήματα. Τελικά, οι αντιμαχόμενες πλευρές κατόρθωσαν να έρθουν σε συμβιβασμό και διάδοχος του Ιωάννη ορίστηκε ο μόλις εννιάχρονος γιος του, Ερρίκος Γ’.
Ο Ιωάννης άφησε πεθαίνοντας μια αμφιλεγόμενη κληρονομιά. Το όνομά του έχει συνδεθεί με τη Magna Carta, ένα έγγραφο που κατά πολλούς αποτέλεσε τον θεμέλιο λίθο της εμπέδωσης των ανθρώπινων ελευθεριών στη μεσαιωνική Ευρώπη (αν και στόχος της ήταν μάλλον η ισχυροποίηση των βαρόνων και η εξασφάλιση των δικαιωμάτων τους). Από την άλλη, βέβαια, ήταν ο ίδιος άνθρωπος που προκάλεσε την εξέγερση, η οποία έληξε με την υπογραφή της Magna Carta, ενώ λίγο αργότερα προσπάθησε να την ανατρέψει. Ταυτόχρονα, η αρνητική άποψη για το πρόσωπό του σχηματίστηκε σε μεγάλο βαθμό λόγω των στρατιωτικών αποτυχιών του. Είναι αλήθεια πως, σε μια εποχή όπως ο Μεσαίωνας, που ο βασιλιάς κρινόταν για τις στρατιωτικές του ικανότητες, ο Ιωάννης ωχριούσε, ειδικά σε σύγκριση με τον μεγάλο Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο. Ήταν, όμως, ικανός στη διοίκηση και συχνά μεριμνούσε ο ίδιος προσωπικά για θέματα οικονομίας και δικαιοσύνης. Υπό αυτό το πρίσμα, λοιπόν, πολλοί σύγχρονοι ερευνητές αρχίζουν να αναθεωρούν την επικρατούσα άποψη για τον Ιωάννη, φέρνοντας στο φως και τα θετικά στοιχεία του χαρακτήρα και της πολιτικής του ως αντίβαρο στη σκληρότητα και τις αποτυχίες του.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Berstein, S., Milza, P. (1997), Ιστορία της Ευρώπης, τ. 1: Από τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία στα ευρωπαϊκά κράτη, 5ος-18ος αιώνας, μτφρ. Α Κ. Δημητρακόπουλου, σ. 177.
- Davis, R. H. C. (2013), A History of Medieval Europe from Constantine to Saint Louis, Routledge, σ. 335-338.
- Holt, J. (1999), “John, King of England”. Από την ιστοσελίδα Britannica. Διαθέσιμο εδώ.
- King, E. (1988), Medieval England, 1066-1485, Guild Publishing, London.
- Nicholas, D. (1999), Η εξέλιξη του μεσαιωνικού κόσμου. Κοινωνία, διακυβέρνηση και σκέψη στην Ευρώπη, 312-1500, μτφρ. Μ. Τζιαντζή, ΜΙΕΤ.
- Συλλογικό έργο (1997), The Oxford illustrated history of medieval England, ed.: Nigel Saul, New York: Oxford University Press.
