Του Θανάση Κουκόπουλου,
Το νορμανδικό βασίλειο της Σικελίας αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση της μεσαιωνικής ιστορίας και του μεσαιωνικού πολιτισμού. Έχοντας κατέβει από τη βόρεια Γαλλία, Νορμανδοί τυχοδιώκτες αναζητούσαν από τον 11ο αιώνα πλούτη και δόξα στη Μεσόγειο. Στη δεκαετία του 1030, όταν οι Βυζαντινοί εκστράτευσαν στην ανατολική Σικελία εναντίων των Μουσουλμάνων κατακτητών του νησιού, χρησιμοποίησαν Νορμανδούς μισθοφόρους. Σύντομα, οι τελευταίοι, υπό την ηγεσία της οικογένειας των Hauteville, απέκτησαν δύναμη στη νότια Ιταλία και μάλιστα, το 1059, σύναψαν φεουδαρχικό δεσμό με τον Πάπα Νικόλαο Β΄, βάσει του οποίου ο αρχηγός τους, Robert Guiscard, δεχόταν να κατέχει τα εδάφη που κατέκτησε ως φέουδα παραχωρημένα από τον ίδιο τον Πάπα. Έτσι, ο τελευταίος απέκτησε έναν ισχυρό σύμμαχο, με τον οποίο, ωστόσο, θα προέκυπταν διάφορα ζητήματα, όπως θα διαπιστωθεί και παρακάτω.
Τη δεκαετία του 1160, ξεκίνησε και η κατάληψη της Σικελίας, η οποία βρισκόταν μέχρι τότε υπό ισλαμική κατοχή, ενώ ο Ρογήρος Β΄ (1130-1154) θα πετύχει την ενοποίηση της Σικελίας, της Καλαβρίας και της Απουλίας σε μια ενιαία επικράτεια, η οποία θα αναγνωριστεί από τους Πάπες ως βασίλειο. Ο πληθυσμός αυτής της οντότητας απαρτιζόταν από Έλληνες, αραβόφωνους και λατινόφωνους. Οι Νορμανδοί επιδίωξαν να ενσωματώσουν τις τρεις αυτές πληθυσμιακές ομάδες. Η τακτική αυτή αντανακλάται στη διοικητική σύνθεση, την υιοθέτηση των ελληνικών, των αραβικών και των λατινικών ως επισήμων γλωσσών του κράτους, αλλά και τον συγκερασμό βυζαντινών, ισλαμικών και δυτικοευρωπαϊκών καλλιτεχνικών και πολιτισμικών στοιχείων. Πρωτεύουσα ήταν το Παλέρμο, η αρχαία Πάνορμος, στη βορειοδυτική Σικελία, όπου οικοδομήθηκε ένα πολυτελέστατο παλάτι.
Μέσα σε αυτό το περιβάλλον χλιδής και πολιτισμού γεννήθηκε και μεγάλωσε ο Γουλιέλμος Β΄. Γυναίκα του ήταν η κόρη του Άγγλου βασιλιά Ερρίκου Β΄, Ιωάννα. Επί των ημερών της βασιλείας του, η δικαιοσύνη και η ειρήνη στο εσωτερικό του κράτους άνθησαν, ενώ ο ίδιος, σε αντίθεση με τον σκληρό παππού του, Ρογήρο Β΄, ο οποίος δίωκε με σφοδρότητα τους πολιτικούς του αντιπάλους, ανακάλεσε εξόριστους. Για τους παραπάνω λόγους, έλαβε την προσωνυμία ο «Καλός». Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι ο Δάντης στη «Θεία Κωμωδία» του τοποθετεί τον Νορμανδό βασιλιά στον Παράδεισο, αφού «ο Ουρανός αγαπά τον δίκαιο ηγεμόνα».
Όσον αφορά την εκκλησιαστική πολιτική, πρέπει να επισημανθεί ότι γενικά η παρέμβαση των Νορμανδών ηγεμόνων στα εσωτερικά ζητήματα της Εκκλησίας (διορισμός επισκόπων και ηγουμένων), λόγω της ιδιαίτερης σχέσης τους με τον Πάπα, ήταν η πιο έντονη στη μεσαιωνική Ευρώπη, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται προστριβές. Το Σύμφωνο του Benevento, το 1156, μεταξύ Πάπα Αδριανού Δ΄ και Γουλιέλμου Α΄ εξομάλυνε, τουλάχιστον για μερικές δεκαετίες, τις τεταμένες σχέσεις των δύο πλευρών. Ο Γουλιέλμος Β΄ επιδίωξε διακριτικές και θεμιτές παρεμβάσεις, κινούμενος εντός των πλαισίων του συμφώνου. Έτσι, στην περίπτωση της μονής του Montecassino ήταν ο βασιλιάς που είχε τον τελευταίο λόγο για την τοποθέτηση του ηγουμένου, έπειτα από τις προτάσεις των μοναχών. Στην περίπτωση της επισκοπής του Cefalù δόθηκε προτεραιότητα σε έναν από τους υποψηφίους για τη σχετική ακρόαση και αφού ο βασιλιάς έκανε συστάσεις για την καταλληλότητα και το άμεμπτο του χαρακτήρα που πρέπει να έχει ο νέος επίσκοπος, έδωσε εντολή για την έναρξη της εκλογής.
Το κορυφαίο επίτευγμα του Γουλιέλμου ήταν, χωρίς αμφιβολία, η οικοδόμηση και διακόσμηση με αξεπέραστου κάλλους βυζαντινά ψηφιδωτά ενός μοναστηριού, λίγο πιο έξω από το Palermo, στη θέση Monreale. Πέρα από την ανυπολόγιστη πνευματική, καλλιτεχνική και αισθητική αξία του διακόσμου, από την εικονολογική ανάλυσή του μπορούμε να αντλήσουμε και πολύτιμα συμπεράσματα σχετικά με την ιδεολογία της εποχής και τον ανταγωνισμό Εκκλησίας-Κράτους, αλλά και κράτους-αλλογενών πληθυσμών, κατά τον Μεσαίωνα. Η θεματολογία του ψηφιδωτού διακόσμου, πέρα από εξαιρετικά σπάνιες και μοναδικές σκηνές από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη, συμπεριλαμβάνει και παραστάσεις από τη ζωή των αποστόλων Πέτρου και Παύλου, ιδρυτών και στυλοβατών της εκκλησίας της Ρώμης. Με αυτόν τον τρόπο, προβάλλεται εμμέσως πλην σαφώς το πρωτείο του Πάπα και η αφοσίωση του Γουλιέλμου σε αυτόν. Παράλληλα, αποτελούν και ένα ευανάγνωστο μήνυμα προς τον ελληνορθόδοξο πληθυσμό του βασιλείου.
Επιπρόσθετα, πρέπει να τονιστεί πως ο ίδιος ο Γουλιέλμος εικονίζεται στο χοροστάσιο του ναού να στέφεται από τον Χριστό και να προσφέρει ομοίωμα της εκκλησίας στην Παναγία. Έτσι, προβάλλεται ως θεόστεφος βασιλεύς που δύναται να παρέμβει ως εκ τούτου στα εσωτερικά ζητήματα της Εκκλησίας. Υπάρχει, ωστόσο, και ένα ακόμα στοιχείο που χρήζει προσοχής. Ένας από τους πολυάριθμους μεμονωμένους αγίους που απεικονίζονται είναι και ο Άγγλος Thomas Becket, ο οποίος δολοφονήθηκε το 1170 μέσα στον καθεδρικό ναό του Canterbury, όταν ήλθε σε σύγκρουση με τον πεθερό του Γουλιέλμου (αργότερα ο Ερρίκος μετάνιωσε). Αν και σίγουρα συνδέεται με την Ιωάννα, η απεικόνιση αυτή με βεβαιότητα δίνει και ένα μήνυμα στον ίδιο τον Γουλιέλμο, από πλευράς της Εκκλησίας, να είναι προσεκτικός απέναντί της.
Αν και στο εσωτερικό ο Γουλιέλμος ήταν ειρηνοποιός, δε μπορεί να υποστηριχθεί το ίδιο και για την εξωτερική του πολιτική. Η Ανατολή ήταν για τον Νορμανδό βασιλιά, δίχως αμφιβολία, η «Μεγάλη Ιδέα» του, ένα «μαργαριτάρι», που ποθούσε όχι μόνο πολιτιστικά, αλλά και πολιτικά. Πρώτα από όλα, δε θα μπορούσε να μην εμπλακεί στην υπόθεση «Σταυροφορίες». Αποφάσισε, λοιπόν, να χτυπήσει τον ισχυρό σουλτάνο της Αιγύπτου και της Συρίας, Saladin (1138-1193), στέλνοντας 284 πλοία και αποβιβάζοντας γύρω στους 50.000 στρατιώτες στην Αλεξάνδρεια υπό τον κόμη Tancredo του Lecce, τον Ιούλιο του 1174. Φαίνεται ότι οι Νορμανδοί ήλπιζαν σε βοήθεια από τον βασιλιά της Ιερουσαλήμ Amalric, αλλά και στην έμμεση συνδρομή μιας σιιτικής συνωμοσίας εναντίον του Saladin. Όμως, ο πρώτος είχε πεθάνει, η δε δεύτερη καταπνίγηκε. Η συνδρομή των Βυζαντινών απορρίφθηκε, επειδή ο αυτοκράτορας Μανουήλ Κομνηνός, ενώ είχε υποσχεθεί να παντρέψει την κόρη του, Μαρία, με τον Γουλιέλμο, είχε αθετήσει τελικά την υπόσχεσή του. Οι Νορμανδοί, τελικά, απέτυχαν να αιφνιδιάσουν την Αλεξάνδρεια, ενώ όταν έμαθαν πως καταφτάνει ο Saladin, δε διακινδύνευσαν την τύχη τους, επιβιβάστηκαν στα πλοία και απέπλευσαν την 1η Αυγούστου. Για τον λόγο αυτό, ίσως τελικά ο αριθμός των συμμετεχόντων στην εκστρατεία να είναι υπερβολικός.
Ίσως, όμως, ακόμα πιο διακαής πόθος του Γουλιέλμου να ήταν το Imperium Graecorum, όπως αποκαλούσαν συχνά οι Δυτικοί το Βυζάντιο. Το 1185, έστειλε μια μεγάλη αρμάδα και πάλι υπό την διοίκηση του Tancredo του Lecce, αλλά και του Έλληνα εξωμότη μεγάλου ναυάρχου Μαργαρίτη προς τη Βαλκανική. Έπειτα από την, χωρίς ουσιαστική αντίσταση, κατάληψη του Δυρραχίου, το στράτευμα κινήθηκε προς τη Θεσσαλονίκη και ο στόλος απέπλευσε για να κάνει τον περίπλου των ελληνικών ακτών. Στις 6 Αυγούστου, η δεύτερη σημαντικότερη πόλη του Βυζαντίου αποκλείστηκε από την ξηρά και στις 15 από τη θάλασσα. Ο αυτοκρατορικός επιτετραμμένος Δαυίδ Κομνηνός επέδειξε εγκληματική αδιαφορία για την άμυνα της πόλης και αυτός που ουσιαστικά οργάνωσε την αντίσταση ήταν ο Αρχιεπίσκοπος Ευστάθιος. Παρά τις αρχικές επιτυχίες των Βυζαντινών, οι οποίοι μπόρεσαν να περιορίσουν την ανάπτυξη των πολιορκητών κατά μήκος των τειχών, αλλά και να κάψουν μερικά πλοία, το ανατολικό τμήμα της οχύρωσης της πόλης δεν άντεξε τις νορμανδικές πολιορκητικές μηχανές, με αποτέλεσμα η «συμβασιλίδα των πόλεων» να βιώσει άλλη μια φρικτή άλωση, μετά από εκείνη των Σαρακηνών το 904.
Η πτώση της Θεσσαλονίκης αποτέλεσε την αφορμή για την ανατροπή και την κατακρεούργηση του τυράννου αυτοκράτορα Ανδρονίκου Κομνηνού. Νέος αυτοκράτορας αναδείχτηκε ο Ισαάκιος Β΄ Άγγελος. Για καλή τύχη του τελευταίου και παρά την απειρία του σε στρατιωτικά ζητήματα, η Αυτοκρατορία βρήκε τον σωτήρα της στο πρόσωπο του στρατηγού Αλεξίου Βρανά, ο οποίος αιφνιδίασε στις Σέρρες τις άτακτες δυνάμεις των Νορμανδών, οι οποίοι είχαν απωλέσει την πειθαρχία τους από τις συνεχείς δηώσεις. Σύντομα, εγκατέλειψαν τα βυζαντινά ηπειρωτικά εδάφη. Συνέχισαν, όμως, τις λεηλασίες στα νησιά του Αιγαίου.
Ο Γουλιέλμος πέθανε το 1189, χωρίς ουσιαστικά να καταφέρει να πραγματοποιήσει τους μεγαλοϊδεατισμούς του. Ωστόσο, άφησε μία σημαντικότατη πολιτισμική παρακαταθήκη, στην οποία αποτυπώνεται η ακτινοβολία του Βυζαντίου. Γιατί, τελικά, ο Μεσαίωνας δεν έχει να κάνει μόνο με σφαγές και άκρατη βία, όπως προσπαθούν υπεραπλουστευτικά να προπαγανδίσουν μερικοί…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Γιαννόπουλος, Χρήστος (2009), Πολεμιστές της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα, Αθήνα: Εκδόσεις Περισκόπιο
- Delvoye, Charles (2014), Βυζαντινή Τέχνη, μτφρ. Μ. Β. Παπαδάκη, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαδήμα
- Enzensberger, Horst (1980), «Der “böse” und der “gute” Wilhelm», Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters, τεύχος 36. Διαθέσιμο εδώ
- Nicholas, David (2019), Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου: Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην Ευρώπη, 312-1500, μτφρ. Μ. Τζιαντζή, Αθήνα: Εκδόσεις ΜΙΕΤ
- Runciman, Steven (2006), Η Ιστορία των Σταυροφοριών, τ. 2, μτφρ. Α. Βλαβιανού, Αθήνα: Εκδόσεις Γκοβόστη
- Ψωμάς, Λάμπρος (2007), «Η εισβολή των Νορμανδών στη Μακεδονία-Η ήττα τους στις Σέρρες», Στρατιωτική Ιστορία, τεύχος 133, Αθήνα: Εκδόσεις Περισκόπιο
