Του Άγγελου Γονιδέλη,
Πάντα στην ιστορία διακρίνονται οι αφορμές από τα αίτια ενός πολέμου. Συχνά οι μεν είναι ασήμαντες, έως και κωμικές, αντίθετα οι δε αφορούν πολύ πιο σημαντικά ζητήματα οικονομικο-κοινωνικο-πολιτικού χαρακτήρα. Ωστόσο, το 1870 ένα γράμμα φαίνεται να άναψε φωτιά στη Δυτική Ευρώπη. Ενώ αυτό μπορεί κάλλιστα να θεωρηθεί η αφορμή, τα αίτια δεν είναι τόσο άγνωστα. Το γράμμα αυτό έθιξε την τιμή και των δυο εμπόλεμων πλευρών, οδηγώντας τες «με απόλυτη λογική» στον πόλεμο. Πολλοί ιστορικοί παρουσιάζουν ως αιτίες τον ανταγωνισμό μεταξύ τους, την αντιπαλότητα για την επιρροή τους και εν τέλει εδαφικές διαφορές. Ωστόσο, οι δύο πρώτες αιτίες έχουν άμεση σχέση με την τιμή του κάθε κράτους. Καθώς, πώς ένα ατιμασμένο κράτος μπορεί να δείξει το κύρος του ή να κρατήσει την επιρροή του; Άπαξ και φανεί αδύναμο, οι σύμμαχοί του θα το εγκαταλείψουν για έναν πιο ισχυρό «φύλακα», ο οποίος μπορεί να υπερασπιστεί τόσο την τιμή του ιδίου όσο και αυτών που ηγεμονεύει. Τι έγινε, εν τέλει, και ένα γράμμα προκάλεσε τέτοια ζημιά;
Όταν, το 1868, οι Ισπανοί επαναστατήσουν και διώξουν τη βασίλισσά τους, Ισαβέλλα Β΄, ο κενός θρόνος της Ισπανίας θα προσφερθεί στον Λεοπόλδο Hohenzollern-Sigmaringen, μακρινό μέλος της πρωσικής βασιλικής οικογένειας. Αυτή η δυναστική κρίση πρόκειται σύντομα να δημιουργήσει, αν όχι τα αίτια, τότε την αφορμή για τον πόλεμο μεταξύ Γαλλίας και Πρωσίας. Πώς συνδέονται, όμως, η Γαλλία και η Πρωσία με την Ισπανία;
Για να απαντήσουμε σε αυτό, πρέπει να ρίξουμε πρώτα μια ματιά στη γεωπολιτική της εποχής. Η Πρωσία το 1870 στέκεται πλέον αδιαμφισβήτητος ηγέτης της Κεντρικής Ευρώπης. Έχοντας νικήσει την Αυστρία -στον πόλεμο του 1866- έχει επεκτείνει την επιρροή της στα βόρεια γερμανικά κρατίδια, δημιουργώντας -και ηγεμονεύοντας- τη Βόρεια Γερμανική Συνομοσπονδία. Ηγουμένη από το μεγαλύτερο πολιτικό μυαλό της εποχής, τον Otto von Bismarck, και με ανεπανάληπτη στρατιωτική ηγεσία, η Πρωσία πλέον ανέρχεται στις πραγματικά Μεγάλες Δυνάμεις. Ωστόσο, τα νότια κρατίδια παραμένουν επιφυλακτικά στη συνένωσή τους με την Πρωσία, για τη δημιουργία ενός ενιαίου πανγερμανικού κράτους, και αρκούνται σε αμυντική συμμαχία μαζί της.
Δυτικά της Πρωσίας, η Γαλλία, αναδιαμορφωμένη στη Δεύτερη Γαλλική Αυτοκρατορία, υπό την ηγεσία του Ναπολέοντος Γ΄, ανιψιού του Μεγάλου Ναπολέοντος, κατέχει εξέχουσα θέση στην ευρωπαϊκή σκηνή. Ωστόσο, πάντα επισκιασμένος από τη φήμη του θείου του, ο Ναπολέων επιδιώκει όλο και πιο επιθετική εξωτερική πολιτική, η οποία προάγει τη δόξα της Γαλλίας και του ιδίου.
Έτσι, με την ισπανική κρίση να προσφέρει την ευκαιρία στους Πρώσους να περικυκλώσουν τη Γαλλία, η τελευταία πρόκειται να αντιμετωπίσει έναν πολύ επικίνδυνο εχθρό. Οι Γάλλοι αμέσως διαμαρτύρονται για την εκλογή του Λεοπόλδου στον ισπανικό θρόνο, καθώς αυτή θα κατέστρεφε την ισορροπία των δυνάμεων στην Ευρώπη. Η διαμαρτυρία των Γάλλων, ωστόσο, έχει διπλό σκοπό, την αποφυγή του προαναφερθέντος κίνδυνου, αλλά και τον ταυτόχρονο εξευτελισμό των Πρώσων, που, αν δεν συμβιβαστούν, θα πρέπει να αντιμετωπίσουν τον «πανίσχυρο γαλλικό στρατό», του οποίου η νίκη είναι σίγουρη…
Ο Λεοπόλδος, βλέποντας την κρίση να διαμορφώνεται γύρω από το πρόσωπό του, οικειοθελώς αποσύρει την υποψηφιότητά του για τον ισπανικό θρόνο, παρά τις διαμαρτυρίες του καγκελαρίου Bismarck. H Γαλλία κέρδισε.
Ωστόσο αυτή, με αυτοπεποίθηση, ζητά περισσότερα από τους Πρώσους. Οι Γάλλοι πλέον απαιτούν από τον βασιλιά Γουλιέλμο Α΄ να υποσχεθεί ότι κανένα μέλος της πρωσικής βασιλικής οικογένειας δεν θα δεχθεί τον ισπανικό θρόνο ποτέ ξανά. Ο Γάλλος πρέσβης στην Πρωσία, κόμης Benedetti, επισκέπτεται τον Γουλιέλμο στην παραθεριστική πόλη Bad Ems στις 13 Ιουλίου του 1870. O Benedetti θέτει τις γαλλικές απαιτήσεις και πιέζει, με ευγένεια πάντα, τον βασιλιά να τις δεχθεί. Βέβαια, ο τελευταίος αρνείται να δεσμεύσει τον εαυτό του εσαεί, τερματίζοντας τη συνάντησή τους. Όταν ο Benedetti επιχειρεί δεύτερη συνομιλία με τον Γουλιέλμο, ενημερώνεται ότι ο βασιλιάς δεν θα τον δεχθεί. Ο τελευταίος γραφεί ένα συνοπτικό γράμμα με το οποίο ενημερώνει τον καγκελάριό του για τα γεγονότα της ημέρας.
Το γράμμα έρχεται ως «από μηχανής θεός» για τον Bismarck. Ο καγκελάριος διαπιστώνει πως, με κατάλληλες μετατροπές σε αυτό, μπορεί αφενός να περισώσει την τιμή της χώρας του, αφού αυτή υπέκυψε στις απαιτήσεις μιας δεύτερης, και αφετέρου ίσως προκαλέσει αρκετά τη Γαλλία, ώστε αυτή να επιτεθεί στην Πρωσία. Το τελευταίο ενδεχόμενο θα βοηθούσε τον Bismarck στην ολοκλήρωση του μεγάλου του έργου: την ενοποίηση της Γερμανίας σε ένα ενιαίο κράτος. Με την προστάτιδά τους να απειλείται, και, συγκεκριμένα, από τη «μισητή Γαλλία», που, επί Ναπολέοντος του Μεγάλου, είχε εισβάλει επανειλημμένα στη Γερμανία, τα νότια κρατίδια θα δεσμεύονταν στην υπεράσπισή της. Ο κοινός αγώνας των Γερμανών ενάντια της Γαλλίας ίσως έπειθε τα νότια κρατίδια στην οριστική ενοποίησή τους, υπό την Πρωσία.
Έτσι, ο καγκελάριος σβήνει τις ευγένειες στη συνάντηση των δυο ανδρών, δημιουργώντας την εντύπωση πως αυτή ήταν απότομη και προσβλητική και για τους δυο συμμετέχοντες. Επιπλέον, ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια είναι και η λέξη «υπασπιστής», που στη γαλλική μετάφραση δηλώνει χαμηλόβαθμο αξιωματούχο. Συνεπώς, ο Γάλλος πρέσβης, πλέον, φαίνεται και ατιμασμένος, αφού ο Γουλιέλμος στέλνει άτομο ανάξιο για να επικοινωνήσει με τον αντιπρόσωπο του γαλλικού κράτους.
H παραλλαγμένη από τον Bismarck ιστορία φτάνει στις γαλλικές εφημερίδες την επομένη. Η προσβολή στη γαλλική τιμή εκδίδεται την «Ημέρα της Βαστίλης» -γαλλική εθνική γιορτή μέχρι και σήμερα. Οι δρόμοι του Παρισιού «παίρνουν φωτιά». «Κάτω η Πρωσία! Εμπρός στο Βερολίνο!» φωνάζουν τα πλήθη, ενώ η «Μασσαλιώτιδα» αντηχεί σε κάθε δρόμο της πόλης. Αυτή τη φορά ο Ναπολέων, όντας προχωρημένης ηλικίας, διστάζει. Όμως, με πίεση από την αυτοκράτειρα Ευγενία, τον Υπουργό Εξωτερικών, De Gramont, και λοιπούς πολεμοχαρείς Γάλλους πολιτικούς, διατάζει την κινητοποίηση των γαλλικών στρατευμάτων και, έπειτα, την κήρυξη πολέμου στην Πρωσία. Αυτή ενώνει όλα τα γερμανικά κρατίδια για να αντιμετωπίσει την κοινή απειλή και η αιματοχυσία αρχίζει.
Μισό χρόνο μετά, ο πρωσικός στρατός προελαύνει στο Παρίσι, με τον Ναπολέοντα αιχμάλωτο. Η Γαλλική Αυτοκρατορία διαλύεται και ανακηρύσσεται η Τρίτη Γαλλική Δημοκρατία, που θα διαλύσουν οι Ναζί 70 χρόνια μετά. Η Γαλλία χάνει την Αλσατία και τη Λορένη, που παραχωρούνται στη νεοσυσταθείσα Γερμανική Αυτοκρατορία, και εξευτελίζεται διεθνώς. Εδώ φυτεύονται οι πρώτοι σπόροι, που, όταν ωριμάσουν, θα οδηγήσουν την Ευρώπη, το 1914, στον μεγαλύτερο πόλεμο μέχρι τότε.
Ο γάλλο-πρωσικός πόλεμος είναι σχετικά άσημος, περιορισμένος και μικρός σε διάρκεια. Πλαισιώνεται από δυο πολύ πιο καταστροφικούς πολέμους, στο παρελθόν του (πόλεμοι του Μεγάλου Ναπολέοντος) και στο μέλλον του (Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος). Ωστόσο, και οι δυο γιγάντιες συρράξεις έχουν άμεση σχέση με την ενδιάμεσή τους γαλλοπρωσική σύρραξη, καθώς η πρώτη δημιούργησε τη μεσαία, της οποίας η έκβαση καθόρισε την τελευταία. Η γαλλο-γερμανική αντιμαχία έχει παίξει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της Ευρώπης μέχρι και σήμερα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Holzier, H. M., Davenport Adams, W. H. (1872), The Franco Prussian War: Its Causes, Incidents and Consequences, London: William Mackenzie.
- Job Eymerick (2019), The Ems Dispatch: The telegram that started the Franco-Prussian War. Από την ιστοσελίδα napoleon.org, . Διαθέσιμο εδώ.
- Landon, M. D. (1871), Τhe Franco-Prussian War in a nutshell, New York, G.W. Carleton & Co.
- Oliver, E. (1913), The Franco – Prussian War and its hidden causes, Boston, Little, Brown and Company.
- Rayner, E., Stapley, R. (2014), Ανατρέποντας την Ιστορία: 152 δημοφιλείς μύθοι καταρρέουν, τόμ. Α΄, μτφ. Ανίτα Γρηγοριάδου, εκδ. Ενάλιος , ειδική έκδοση για την εφημερίδα Το Βήμα.
- Sumner C. (1871), The Duel Between France and Germany, Boston, Lee and Shepard.
- “Ems Telegram”. Από την ιστοσελίδα Oxford Reference. Διαθέσιμο εδώ.
- “Ems telegram”. Από την ιστοσελίδα Britannica. Διαθέσιμο εδώ.
- Original and Edited Versions of the Ems Dispatch (July 13, 1870). Από την ιστοσελίδα German History in Documents and Images. Διαθέσιμο εδώ.
