Του Παναγιώτη Στρίκου,
«Πιστεύω πως η γη είναι επίπεδη…», «Πιστεύω πως ο συγκεκριμένος πολιτικός θα οδηγήσει την χώρα ψηλά…», «Πιστεύω πως αυτός ο άνθρωπος θα δυστυχήσει καθώς κοντεύει τα σαράντα και είναι ακόμη ανύπαντρος…», «Πιστεύω πως ό,τι έχει σχέση με την πανδημία είναι ένα ψέμα και μία υποδαύλιση της ατομικής μας ελευθερίας…», «Πιστεύω πως όλες οι γυναίκες είναι κακοί οδηγοί…».
Πόσο συχνά και με πόσο εύκολο τρόπο έχεις ακούσει από έναν άνθρωπο την λέξη «πιστεύω» στην αρχή μίας πρότασης και, ύστερα, αναρωτήθηκες, αν έχει αφιερώσει έστω και λίγο παραπάνω χρόνο για να την σκεφτεί; Και τι ακριβώς εννοεί αυτός ο άνθρωπος, όταν λέει ότι πιστεύει σε κάτι;
Είναι πολύ πιθανό στην καθημερινότητα μας, χαμένοι στους γρήγορους ρυθμούς της, να αποδίδουμε με μεγάλη ευκολία την πίστη μας σε μια επικρατούσα θεωρία, σε μια δημοφιλή ιδεολογία, σε μια συγκεκριμένη άποψη. Θα πρέπει, όμως, να αναρωτηθούμε εάν η πίστη μας σε κάτι είναι μία απλή υπόθεση που βασίζεται σε επιφανειακές σκέψεις ή χρειάζεται περισσότερη σκέψη. Καταρχάς, να εξηγήσω πως η λέξη «πίστη» ετυμολογικά έχει κληρονομηθεί από τον αρχαίο όρο «πίστις», που προέρχεται από το ρήμα «πείθω». Η ίδια η ρίζα της λέξης οδηγεί σε πολλές ερμηνείες ανάλογα το νόημα της πρότασης στην οποία την εντάσσουμε. Μπορεί να σημαίνει: βεβαιότητα για κάτι, ένταξη σε μια θρησκεία, αποφυγή εξωσυζυγικών σχέσεων, εμπιστοσύνη σε φιλικές ή οικονομικές σχέσεις κλπ. Σε γενικές γραμμές, όμως, όταν λέμε «Πιστεύω σε κάτι», νοηματικά το αποδίδουμε στο «Γνωρίζω κάτι» διότι, όταν πιστεύουμε και είμαστε έτοιμοι να πείσουμε τον άλλον για κάτι, τότε θεωρητικά το γνωρίζουμε.
Πολλοί άνθρωποι λοιπόν λένε πως πιστεύουν σε κάτι αγνοώντας πολύ συχνά μία σημαντική παράμετρο, τη δικαιολόγηση. Για να αποδείξεις ότι πιστεύεις σε κάτι, χρειάζεται να ακολουθήσεις μία συλλογιστική πορεία, να πληροφορηθείς αρκετά σχετικά με το θέμα, να το δικαιολογήσεις μέσω αποδείξεων και επαρκών στοιχείων και εάν χρειαστεί, να αναθεωρήσεις την στάση σου. Σύμφωνα με τον Gettier αλλά και με πλατωνικές θεωρήσεις περί γνώσεως: Ο S γνωρίζει ότι p εάν και μόνο εάν: 1) Η p είναι αληθής, 2) Ο S πιστεύει ότι p, 3) Ο S μπορεί να δικαιολογήσει ότι p. Αυτή η μέθοδος, η οποία δίνει μεγάλη βαρύτητα στην δικαιολόγηση της γνώσης, εκτείνει τους πνευματικούς μας ορίζοντες προς τη συνεχή αναθεώρηση και κατανόηση ενός πράγματος. Μέσω της εξαλείψεως πιθανών λαθών με αντιπαραδείγματα και προτάσεις, υποστηρικτικές μεθόδους και τρόπους, μπορούμε να συμβάλλουμε στην βαθύτερη κατανόηση μίας πρότασης που ξεκινά με το «Πιστεύω ότι…», διαφορετικά πέφτουμε σε εικασίες οι οποίες, όπως θα δούμε, έχουν πολλαπλά αίτια εμφάνισης στο «τραπέζι» του δημόσιου διαλόγου.
Καταρχάς, ένα πρωταρχικό αίτιο είναι πως πολλοί άνθρωποι δεν χρησιμοποιούν μεθόδους δικαιολόγησης για να αιτιολογήσουν την πίστη τους σε κάτι, διότι απομακρύνονται συνεχώς από την μέθοδο της λογικής. Η λογική σκέψη επιβάλλει μία ακολουθία λογικών συνειρμών όπου συνδέονται μεταξύ τους αιτιακά, οδηγώντας με αυτό τον τρόπο στην δικαιολόγηση μίας άποψης. Όταν απουσιάζει, λοιπόν, η λογική, η δικαιολόγηση είναι ελλιπής. Κατά δεύτερον, το συναισθηματικό κομμάτι της ανθρώπινης φύσης παρεισφρέει πολύ συχνά στις αντιλήψεις μας και κατά συνέπεια στις απόψεις μας. Πολλές φορές, ένας άνθρωπος πιστεύει κάτι επειδή αυτή η πίστη του έχει συνταιριάξει ομοιόμορφα με τις προϋπάρχουσες συνήθειες του, σκέψεις, νοοτροπίες, αλλά και το κοινωνικό του περιβάλλον. Σύμφωνα με αυτή την περίπτωση, η πίστη του έχει προκαθοριστεί ήδη από την υποκειμενική του προκατάληψη. Δεν πιστεύει κάτι το οποίο ήλθε ύστερα από αναλυτικό και κριτικό στοχασμό, αλλά μάλλον είχε ήδη καταλήξει σε ένα ισχυρισμό και μετά αναζητούσε στοιχεία που να τον επαληθεύουν. Έτσι, λοιπόν, η προκατάληψη υπεισέρχεται ώστε να εξαλείψει την απελευθερωμένη κρίση. Τρίτον, το οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό συμφέρον συχνά παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην κρίση του κάθε ανθρώπου. Πόσες φορές, άραγε, ερχόμαστε σε επαφή με ανθρώπους οι οποίοι υποθάλπουν τις μονομερείς απόψεις τους για χάριν του προσωπικού τους συμφέροντος; Και πόσες φορές επικαλούνται την κοινωνική πρόοδο και την συλλογική ευημερία «ραμμένη» -πάντοτε- στα μέτρα της δικιάς τους προκατειλημμένης και συμφέρουσας γνώμης; Τέταρτον, ένας απλούστερος λόγος να πιστέψουμε κάτι και να ενστερνιστούμε συγκεκριμένες ιδέες, γεγονότα, νοοτροπίες και αντιλήψεις αποσκοπεί απλώς στην επιθυμία για ένταξη σε ένα κοινωνικό σύνολο. Είναι τόσο ισχυρή η ανθρώπινη επιθυμία να νιώθει ότι ανήκει κάπου, να νιώθει ασφάλεια μέσα σε ένα περιβάλλον. Έτσι, ένας άνθρωπος μπορεί να μην είναι σίγουρος για κάτι και απλώς να το πιστεύει, επειδή το πιστεύει η κοινωνική ομάδα στην οποία είναι ενταγμένος.
Γίνεται φανερός, λοιπόν, ο κομβικός ρόλος που διαδραματίζει η προσωπική μας κρίση, γνώση και πίστη στο κοινωνικό μας σύνολο. Η επιμορφωτική άνοδος ενός συνόλου απαιτεί την έμπρακτη συμμετοχή του καθενός. Η ατομικότητα σου είναι πολύ σημαντική, διότι αποτελεί μία μονάδα επηρεασμού, οπότε αυτομάτως η ατομική σου ευθύνη ορίζεται ως υπεύθυνη για την κοινωνική και ανθρωπιστική πρόοδο. Οπότε προσπάθησε να σκεφτείς πόσο καίριος είναι ο ρόλος σου, πόσο σημαντική η σκέψη σου και πόσο κομβικής σημασίας η άποψη σου πριν πεις παρορμητικά «Πιστεύω ότι..».
Αναρωτήσου και ψάξε πίσω από πολιτικά κίνητρα, δημοσιογραφικές προπαγάνδες, ζώδια, θρησκείες, εναλλακτικές μεθόδους ιατρικής, συνωμοσιολόγους που εμφανίζονται σε καιρούς πανδημίας κλπ… Καταπολέμα την ευλογοφάνεια βιαστικών αντιλήψεων και παραπλανητικών τεκμηρίων με κριτική σκέψη. Αφιέρωσε χρόνο να ξανασκεφτείς την πρώτη σου άποψη και έπειτα ξαναφιέρωσε για να σκεφτείς την δεύτερη… Ψάξε την αλήθεια έχοντας πάντα στο μυαλό σου πως ίσως δεν την κατέχουμε, απλώς την ιχνηλατούμε.
«Και μην αφήσεις την συνήθεια που βγήκε από την πείρα την πολλή σ’ αυτόν τον δρόμο να σε σπρώξει, κάνοντας σε να βλέπεις με μάτι απρόσεκτο ή να ακούς και να βγάζεις ήχους ασυνάρτητους» -Παρμενίδης
