Του Βασίλη Πλαΐτη,
Ο Εμφύλιος Πόλεμος αποτελεί ένα γεγονός με πολλές συνέπειες στην πολιτική Ιστορία της χώρας και στη συνθηματολογία των κομμάτων και των διαφόρων πολιτικών ομάδων. Ειδικότερα όσον αφορά τη δεύτερη, η αναφορά του Γράμμου και του Βίτσι είναι αρκετά συνηθισμένη, είτε αυτό εκφράζεται με τις διάφορες εκδηλώσεις στην περιοχή είτε με απλά συνθήματα. Η ύπαρξη τέτοιων αναφορών βασίζεται στο γεγονός ότι εκεί συντελέστηκαν ορισμένες από τις σκληρότερες μάχες του Εμφυλίου Πολέμου, το 1948 και το 1949. Στο παρόν άρθρο, θα ασχοληθούμε με τη μάχη του Αυγούστου 1949, που ονομάστηκε από τον Εθνικό Στρατό «Επιχείρηση Πυρσός», και αποτέλεσε το ουσιαστικό τέλος του Εμφυλίου Πολέμου.
Προτού, όμως, προχωρήσουμε με την αφήγηση των γεγονότων του Αυγούστου 1949, πρέπει να κάνουμε μια βασική επισκόπηση των εξελίξεων της περιόδου 1944-49. Ακόμη και πριν την Απελευθέρωση (12/10/1944), το πολιτικό κλίμα στην Ελλάδα ήταν τεταμένο λόγω της σύγκρουσης του ΕΑΜ, της κυρίαρχης αντιστασιακής οργάνωσης (και του στρατιωτικού του σκέλους, του ΕΛΑΣ) με το στρατόπεδο της εξόριστης κυβέρνησης, των Βρετανών και των υπολοίπων αντιστασιακών οργανώσεων. Αν και έγιναν προσπάθειες συμβιβασμού μεταξύ των δύο παρατάξεων (όπως η Συμφωνία της Καζέρτας), η κατάσταση έφτασε στο απροχώρητο τον Δεκέμβριο του 1944, με τα Δεκεμβριανά, έναν μήνα σκληρότατων συγκρούσεων στο κέντρο της Αθήνας που αποτέλεσε το πρελούδιο του Εμφυλίου, με τις Κυβερνητικές Δυνάμεις να επικρατούν. Η Συμφωνία της Βάρκιζας (Φεβρουάριος 1945), μια δεύτερη προσπάθεια για συμβιβασμό, δεν ευοδώθηκε, με τον ΕΛΑΣ να μην παραδίδει όλα του τα όπλα και με το κράτος να κυνηγά, να συλλαμβάνει και να εκτελεί αντιφρονούντες, κατά την περίοδο της «Λευκής Τρομοκρατίας» (1945-1946). Η σύγκρουση εκφράστηκε με τη μοιραία αποχή του ΚΚΕ από τις εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946 και με την κομμουνιστική επίθεση στο Λιτόχωρο την ημέρα των εκλογών, που, για πολλούς ιστορικούς αναλυτές, αποτέλεσε την αφετηρία του Εμφυλίου.
Αρχικά, η πλάστιγγα έγερνε προς το στρατόπεδο των κομμουνιστών, που χρησιμοποιούσε τακτικές ανταρτοπολέμου απέναντι στον ανοργάνωτο Εθνικό Στρατό. Το 1946, είχε συγκροτηθεί ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδος (ΔΣΕ) από τον Μάρκο Βαφειάδη, δίνοντας ένα στρατιωτικό σκέλος στο ΚΚΕ. Η πίεση που ασκούταν στον Εθνικό Στρατό ήταν μεγάλη και προκάλεσε ανασφάλεια στο κρατικό στρατόπεδο. Όμως, η κατάσταση άλλαξε σημαντικά, μετά την παρέμβαση των Η.Π.Α., από το 1947 και μετά. Η εξαγγελία και η εφαρμογή του Σχεδίου Τρούμαν (που στόχευε να αποτρέψει την επικράτηση του κομμουνισμού στην Ελλάδα και την Τουρκία), όπως και η εφαρμογή του Σχεδίου Μάρσαλ (που αφορούσε στήριξη των Η.Π.Α. για τη μεταπολεμική ανοικοδόμηση των φίλιων κρατών την περίοδο 1948-1952), μεταφράστηκαν σε σημαντική οικονομική και στρατιωτική στήριξη για τις κυβερνητικές δυνάμεις.
Την ίδια στιγμή, ο ΔΣΕ είχε υιοθετήσει την οργάνωση ενός τακτικού στρατού, κατά τις εντολές του Ζαχαριάδη, κάτι που οδήγησε σε σκληρότερες μάχες και, κατά συνέπεια, μεγαλύτερες απώλειες, οι οποίες αναπληρώνονταν δύσκολα στο κομμουνιστικό στρατόπεδο. Έπειτα, ο ΔΣΕ είχε ιδιαίτερα περιορισμένη στήριξη από την ΕΣΣΔ, την Αλβανία και (κυρίως) τη Γιουγκοσλαβία, η οποία μειώθηκε ακόμα περισσότερο μετά τη ρήξη Τίτο και Στάλιν (1948). Ο συνδυασμός των παραπάνω παραγόντων έδωσε το πάνω χέρι στην κυβερνητική πλευρά, αν και ο ΔΣΕ παρέμενε υπολογίσιμος αντίπαλος, με τους μαχητές και τις μαχήτριές του να αντιστέκονται σκληρά. Εντούτοις, από το 1949, με την ανάληψη της αρχιστρατηγίας από τον Αλέξανδρο Παπάγο, ο Εθνικός Στρατός επιβλήθηκε επί του ΔΣΕ και πραγματοποίησε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα.
Ο συντριπτικός όγκος των δυνάμεων του ΔΣΕ είχε συγκεντρωθεί στο ορεινό πεδίο του Γράμμου και του Βίτσι, κοντά στα σύνορα με την Αλβανία και τη Γιουγκοσλαβία. Τον προηγούμενο χρόνο, ο Εθνικός Στρατός (ΕΣ) είχε επιχειρήσει να ανατρέψει την κυριαρχία του ΔΣΕ στην περιοχή, αλλά απέτυχε παταγωδώς. Αυτή τη φορά, όμως, τα δεδομένα ήταν διαφορετικά, κάτι που δεν αντικατοπτρίστηκε στην απόφαση της Πολιτικής Επιτροπής του ΚΚΕ, το οποίο διέταξε την παραμονή και την αντίσταση του ΔΣΕ στις επιθέσεις των κυβερνητικών δυνάμεων. Γι’ αυτόν τον λόγο, έγιναν οχυρωματικές εργασίες στην περιοχή, κάνοντάς τη δυσκολότερα προσπελάσιμη. Παράλληλα, το ΓΕΣ σχεδίασε την Επιχείρηση «Πυρσός», που αποσκοπούσε στην κατάληψη της περιοχής και την εξόντωση του ΔΣΕ. Η αριθμητική διαφορά των δύο στρατών ήταν τεράστια, με τον Εθνικό Στρατό να έχει συγκεντρώσει 60.000 στρατιώτες, αντί των 14.000 του ΔΣΕ, ενώ υπερτερούσε σημαντικά στα εφόδια, στον οπλισμό και την επιχειρησιακή υποστήριξη (πυροβόλα, αεροπλάνα) που είχε.
Η σύγκρουση ξεκίνησε στις 2 Αυγούστου, με το πρώτο σκέλος της επιχείρησης, το οποίο περιελάμβανε παραπλανητικές επιθέσεις του Εθνικού Στρατού στον Γράμμο, ώστε να παρασυρθούν οι δυνάμεις του ΔΣΕ και να αποδυναμώσουν την άμυνά τους στο Βίτσι, όπου θα εκδηλωνόταν η κύρια επίθεση. Οι μάχες ήταν σκληρές και αρκετά ισορροπημένες, με τον ΔΣΕ, μάλιστα, να καταφέρνει ορισμένες αντεπιθέσεις. Ωστόσο, τα πράγματα άλλαξαν άρδην την 10η Αυγούστου, με την έναρξη του δεύτερου σκέλους της Επιχείρησης «Πυρσός», που είχε ως στόχο του το Βίτσι και την ολοκληρωτική κατάλυση της αντίστασης εκεί. Ο αιφνιδιασμός του ΔΣΕ ήταν ένας από τους παράγοντες που καθόρισαν το αποτέλεσμα της μάχης, καθώς οι εξελίξεις της 10ης Αυγούστου έδωσαν το πάνω χέρι στον Εθνικό Στρατό. Η μάχη συνεχίστηκε μέχρι τις 17 Αυγούστου, κατέληξε σε νίκη των κρατικών δυνάμεων και προκάλεσε πολλές απώλειες στις δύο παρατάξεις, ειδικά στην πλευρά των κομμουνιστών.
Η Προσωρινή Κυβέρνηση του ΚΚΕ κατέφυγε στη γειτονική Αλβανία, ενώ οι υπόλοιπες δυνάμεις του ΔΣΕ παρέμειναν στον Γράμμο, δίνοντας στην αναμέτρηση έναν ολοκληρωτικό χαρακτήρα. Το τρίτο σκέλος της επιχείρησης, που είχε ως στόχο τη συνολική επικράτηση του ΕΣ στον Γράμμο, είχε προγραμματιστεί για τις 22 Αυγούστου, αλλά αναβλήθηκε για τις 25, λόγω της άφιξης πολεμικών αεροπλάνων Helldriver, που ενίσχυσαν σημαντικά τις κρατικές δυνάμεις. Την τελική επίθεση παρακολούθησε από ένα κοντινό φυλάκιο και ο βασιλιάς Παύλος. Η δεύτερη μάχη στον Γράμμο, που ξεκίνησε στις 25 και ολοκληρώθηκε στις 30 Αυγούστου, ήταν μια δυναμική επικράτηση του ΕΣ, με τον ΔΣΕ να σημειώνει τεράστιες απώλειες. Συνολικά, ο αιματηρός Αύγουστος του 1949 είχε ως αποτέλεσμα περίπου 4.000 απώλειες (νεκροί + τραυματίες) για τον ΕΣ και περίπου 7.000 (νεκροί + τραυματίες + αιχμάλωτοι) για τον ΔΣΕ.
Η μάχη στον Γράμμο και το Βίτσι, τον Αύγουστο του 1949, αποτέλεσε το ουσιαστικό τέλος του Εμφυλίου Πολέμου στην Ελλάδα. Αν και ορισμένες ομάδες του ΔΣΕ παρέμειναν στο ελληνικό κράτος, αυτές ήταν μικρές και εξολοθρεύτηκαν από τον ΕΣ εύκολα το επόμενο διάστημα. Τον Οκτώβριο του 1949, διαγγέλματα της Προσωρινής Κυβέρνησης επιβεβαίωσαν το τέλος του πολέμου, με το ΚΚΕ να στρέφεται προς την τακτική του «πολέμου παρά πόδας». Ωστόσο, παρά τη λήξη του, ο Εμφύλιος Πόλεμος συνέχισε να επηρεάζει την ελληνική πραγματικότητα, είτε αυτό έγινε άμεσα, με την επιβολή των διατάξεων του «Παρασυντάγματος» και την καταστολή της Αριστεράς και των αντιφρονούντων, την περίοδο 1949-1974, είτε με την εργαλειοποίησή του από τις πολιτικές παρατάξεις μέχρι τις μέρες μας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- David H. Close, Θάνος Βερέμης (2000), Ο στρατιωτικός αγώνας, 1945-49, στο David H. Close (επιμ.), Ο ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος, 1943-1950, Μελέτες για την πόλωση, εκδ. Φιλίστωρ.
- Γιώργος Μαργαρίτης (2003), Εμφύλιος Πόλεμος, Η πολιτική και η στρατιωτική Σύγκρουση, 1946-1949, Βασίλης Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία Νέου Ελληνισμού (1770-2000), Η’ τόμος, Εκδ. Ελληνικά Γράμματα.
- Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας (2010), Φωτιά και Τσεκούρι, Αθήνα: εκδ. Βιβλιοπωλείο της Εστίας.
