Του Βασίλη Βούδη,
Η εν υάλω μελέτη των πνευματικών ζυμώσεων στην Ιστορία της Φιλοσοφίας θα προκαλούσε μια σειρά νοηματικών προσκομμάτων, προκειμένου να αποπερατωθεί μια ουσιαστική προσέγγιση επί του παρόντος θέματος. Επομένως, η παράθεση των ιστορικό-κοινωνικών συνθήκων θα συμβάλει καταλυτικά στην «πνευματική ευπεψία» του άνωθεν φιλοσοφικού ρεύματος.
Η γέννηση της Φιλοσοφίας στα παράλια της Μικράς Ασίας, με την εμφάνιση της φυσιοκρατικής «Ιωνικής Σχολής», περίπου το 600 π.Χ., συνοδεύτηκε από την οικονομικό-πολιτική ακμή της Ιωνίας, της οποίας, όμως, η δύναμη εξασθενούσε λόγω της ανερχόμενης δύναμης της Περσικής Αυτοκρατορίας. Η υποδούλωση των ελληνικών μικρασιατικών πόλεων συνοδεύτηκε από ένα συγκεντρωτικό σύστημα διακυβέρνησης, στερούμενο των αστικών ελευθεριών. Γίνεται, λοιπόν, αντιληπτό πως η «μητέρα» των επιστημών θα φυτοζωούσε εντός ενός ασφυκτικού περιβάλλοντος. Γι’ αυτό, η αναζήτηση νέων εύρωστων γεωγραφικών τοποθεσιών κρίνονταν επιτακτική. Έτσι, η ακμάζουσα Μεγάλη Ελλάδα (σημερινή Σικελία και Νότια Ιταλία) θεωρήθηκε ο πνευματικός διάδοχος, που θα καλούνταν να αναπληρώσει την παρελθούσα αίγλη.
Ο Πυθαγόρας ο Σάμιος αποτελεί το κατεξοχήν χαρακτηριστικό παράδειγμα του φιλοσόφου, ο οποίος λόγω της πνευματικής ανελευθερίας του γενέθλιου νησιού του, αναγκάσθηκε να αναζητήσει γόνιμο επιστημονικό έδαφος. Άλλωστε, δεν πρέπει να λησμονηθεί πως εκείνη την εποχή η Σάμος τελούσε υπό τυραννικό καθεστώς, με κατεξοχήν ηγέτη τον φιλόμουσο Πολυκράτη. Βέβαια, βάσει ορισμένων βιογραφικών ενδείξεων επικρατεί η άποψη πως ομαλότητα, ενδεχομένως και φιλία, χαρακτήριζε τη σχέση των δύο ανδρών, η οποία, όμως, διακόπηκε απότομα.
Σχετικά με τη μόρφωσή του, υποστηρίζεται πως η Μίλητος αποτέλεσε τον πρώτο σταθμό στις «εγκύκλιες σπουδές» του Πυθαγόρα, αφού σε ηλικία είκοσι ετών ήλθε σε επαφή με δύο σπουδαίους Μιλήσιους φιλοσόφους, τον Θαλή και πιθανότατα τον Αναξίμανδρο, ιδρυτές της προαναφερθείσας Ιωνικής Σχολής. Σαφώς, αυτό είχε ως αποτέλεσμα η επιρροή των θετικών επιστημών στη φιλοσοφική του σκέψη να είναι αναπόφευκτη. Στη συνέχεια, διέμεινε στην Αίγυπτο, όπου επί δέκα συναπτά έτη μυήθηκε σε όλες τις βαθμίδες των αιγυπτιακών θρησκευτικών αξιωμάτων, ενώ εικάζεται πως εντρύφησε στη Γεωμετρία. Τέλος, η Βαβυλώνα αποτέλεσε τον τελευταίο τόπο στον οποίο ήρθε σε επαφή με πνευματώδεις ανθρώπους και θρησκευτικούς αξιωματούχους. Γίνεται αντιληπτό, λοιπόν, πως πρόκειται για έναν επιστήμονα, που έχει αποκρυσταλλωθεί φιλοσοφικά, κατέχοντας ένα ευρύ πεδίο γνώσεων από τη Φιλοσοφία, τη Θεολογία, έως και τις Θετικές Επιστήμες (Μαθηματικά, Αστρονομία), οι οποίες ήταν συνυφασμένες με τη Φιλοσοφία.
Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της «πνευματικής αποκρυστάλλωσής» του φυλακίστηκε ως δούλος στην Αίγυπτο, μεταφερόμενος στη Βαβυλώνα. Ειδικότερα, την εποχή εκείνη η Αίγυπτος και η Περσική Αυτοκρατορία βρίσκονταν σε πολεμική σύγκρουση, στις οποίες, μάλιστα, συμμετείχε και η Σάμος ως σύμμαχος της πρώτης, εξετάζοντας, όμως, πως η νίκη έγερνε προς το μέρος των Περσών, συμμάχησε μαζί τους. Οι νικητές, εισβάλλοντας στην Αίγυπτο, συνέλαβαν τον Πυθαγόρα και τον μετέφεραν στη σπουδαία εκείνη πόλη. Αυτό, όμως, δεν αποτέλεσε κώλυμα ως προς τη συνέχιση των «εγκύκλιων σπουδών» του.
Ο θάνατος του τύραννου Πολυκράτη σηματοδότησε και τη σύντομη επιστροφή του στη Σάμο, προτού μετοικήσει στον Κρότωνα της Μεγάλης Ελλάδας, μια πόλη της οποίας η οικονομική και πολιτισμική αίγλη ήταν ασύγκριτη. Βέβαια και οι όμορες πόλεις δεν υστερούσαν οικονομικά και πολιτισμικά, καθώς η γεωγραφική θέση της περιοχής και η πνευματική κληρονομιά τους ήταν αξιοζήλευτες.
Στο σημείο αυτό, κρίνεται απαραίτητη η συνοπτική παρουσίαση της Πυθαγόρειας Φιλοσοφίας και της ομώνυμης σχολής του, η οποία είναι συνδεδεμένη με τους πνευματικούς διαδόχους. Σαφώς, η παρούσα αρθρογραφία δε δύναται να εκπληρώσει μια ολοκληρωτική αποσαφήνιση των ιδεών του ριζοσπάστη φιλοσόφου, είναι σε θέση, όμως, να αποσαφηνίσει τους «θεμελιώδεις πυλώνες» του Πυθαγορισμού, προκειμένου να αποκτηθεί μια συνολική εικόνα επί του θέματος.
Σαφώς, η επίδραση της Ιωνικής Σχολής είναι εμφανής στη φιλοσοφική σκέψη του Πυθαγόρα. Ειδικότερα, η ορθολογιστική προσέγγιση του φυσικού κόσμου και η απόταξη των δεισιδαιμονιών και των θρησκευτικών ερμηνειών εκλαμβάνεται ως ο κύριος συντελεστής των συγκεκριμένων φιλοσοφικών θεωριών. Προφανώς, κινητήριος μοχλός της σκέψης τους αποτέλεσαν τα μεθοδολογικά εργαλεία των θετικών επιστημών, τα οποία ήταν ικανά να ερμηνεύσουν τον φυσικό κόσμο. Ας μη ξεχνάμε πως η φιλοσοφία διαχρονικά καλούνταν μεταξύ των άλλων να αποδώσει τη δομή του κόσμου. Επομένως, αυτή η ρασιοναλιστική προσέγγιση δεν άφησε περιθώρια μεταφυσικών ερμηνειών.
Ο Πυθαγόρας προσέθεσε σε αυτήν τη θεωρία θρησκευτικά επιχρίσματα προερχόμενα από τον Ορφισμό, του οποίου ο μυσταγωγικός χαρακτήρας και οι μυστηριακές λειτουργίες είναι εμφανείς στο ρεύμα του. Συγκεκριμένα, η προπαιδεία των Μαθηματικών και της Αστρονομίας θα βοηθούσε στην ερμηνεία του κόσμου, του οποίου η ευταξία θα γίνονταν κατανοητή μέσω της προπαιδείας τους. Όμως, η πλήρης κατανόηση θα επέλθει μέσω τελετουργικών και συνηθειών θρησκευτικού χαρακτήρα, διαφωτίζοντας έτσι την ήδη φιλοσοφική μόρφωση τους. Έτσι, θα εξασφαλίζονταν ένας ενάρετος βίος κατέχοντας την «πλήρη αλήθεια». Άλλωστε, για τον Πυθαγόρα δεν τίθεται σύγκρουση του ρασιοναλισμού με τις θρησκευτικές ιδέες παρά ταύτιση. Βέβαια, όπως γίνεται σε όλους τους μεγάλους διανοητές, δεν υπήρξε πλήρης αφομοίωση των Ορφικών θέσεων, αλλά μια κριτική αναθεώρησή τους. Λόγου χάρη, στο θέμα του θανάτου υποστήριξε πως η ψυχή μετενσαρκώνεται συνεχώς, κατοικώντας σε νέα σώματα του ζωικού κόσμου, μέχρις ότου η ψυχή είναι σε θέση να ζήσει σύμφωνα με τις αρχές του εύτακτου σύμπαντος, προκειμένου να επιστρέψει στην αρχική της θέση, δίπλα στο θείο.
Ο Πυθαγόρας ίδρυσε το «Ομακόειον», ένα φιλοσοφικό-θρησκευτικό συγκρότημα, εντός του οποίου λάμβαναν μέρος οι διδασκαλίες. Προφανώς, δεν υπήρξε μια στείρα παράθεση φιλοσοφικών θέσεων, αλλά λειτούργησε ως χώρος εκπαίδευσης και μάθησης, όπου οι μαθητές προσπαθούσαν να κατανοήσουν τις θέσεις του δασκάλου και να προβούν σε μυσταγωγικές αναζητήσεις, προκειμένου να διαφωτιστούν μέσω του Θείου σε αυτές τις θέσεις. Επίσης, η εισαγωγή στη Σχολή δεν αποτελούσε εύκολη υπόθεση, όπως και η παραμονή. Απαιτούσε ένα ευρύ φάσμα κανόνων, το οποίο όφειλαν να υπακούν οι μαθητές. Μεταξύ αυτών, δεν παραλείπονταν και οξύμωρες απαιτήσεις, όπως η αποχή από τα κουκιά.
Η βιβλιογραφική παράδοσή του αποτέλεσε ένα ιδιαίτερο και απαιτητικό εγχείρημα, καθώς η προφορικότητα των θέσεών του δυσχέραινε τη διάσωσή τους. Όμως, η διασημότητα των θεωριών του, όπως και σε κάθε μεγάλο διανοητή, δεν επέτρεψε την παράλειψη του από την Ιστορία. Κάποιοι διάσημοι συνεχιστές του έργου του θεωρούνται ο Λύσις και ο Κριτόλαος, οι οποίοι ίδρυσαν μια σχολή στη Θήβα, και ο Άρχιππος, που εγκαταστάθηκε στον Τάραντα. Σύμφωνα με την παράδοση, η πλειονότητα των οπαδών του κάηκαν σε μια πυρκαγιά. Ο ίδιος, μετά από την εκδίωξη εναντίον του και των μαθητών του, μετανάστευσε στο Μεταπόντιο της ιταλικής Λευκανίας, όπου και απεβίωσε το 496 π.Χ., σε ηλικία 84 ετών, έπειτα από εξαντλητική νηστεία 40 ημερών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Πυθαγόρας: Έλληνας φιλόσοφος και μαθηματικός (2006), από την Encyclopedia Britannica, διαθέσιμη ΕΔΩ
- Montanari, Franco (2017), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας: Από τον 8ο αι. π.Χ. έως τον 6ο αι. π.Χ., 2η έκδ., Θεσσαλονίκη: University Studio Press
- Russell, Bertrand (1945), A History of Western Philosophy And Its Connection with Political and Social Circumstances from the Earliest Times to the Present Day, New York: Simon and Schuster, Ch.3 Pythagoras, το βιβλίο είναι διαθέσιμο ΕΔΩ
