Της Παναγιώτας Λούπα,
Η κολεκτιβοποίηση ήταν μια πολιτική, ένα σύστημα που δημιουργήθηκε από τη Σοβιετική Ένωση, με σκοπό την ενίσχυση της γεωργίας και της αγροτικής παραγωγής, αλλά και τον περιορισμό της ισχύος των εύπορων αγροτών και αριστοκρατών, των λεγόμενων κουλάκων.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1920, ο Στάλιν ήθελε το Κομμουνιστικό Κόμμα να ελέγχει πλήρως τον αγρότη και παράλληλα να καταργήσει την οικονομική εξάρτηση του πληθυσμού από την υπανάπτυκτη ύπαιθρο. Παρά την απουσία σιτηρών εκείνη τη δεκαετία, η οποία καθιστούσε αναγκαία τη μεταβολή της οικονομίας στον αγροτικό χώρο, προσπάθειες για την ίδρυση αγροτικών συνεταιρισμών γίνονταν από καιρό. Το πρώτο βήμα στην προσπάθεια της αγροτικής μεταρρύθμισης εμφανίστηκε με τη δημιουργία μιας ειδικής επιτροπής για θέματα που αφορούσαν την κολεκτιβοποίηση. Οι αγρότες υποχρεώνονταν να δίνουν την καλλιεργήσιμη έκταση γης τους στο κράτος και να καλλιεργούν και να εργάζονται σε μεγαλύτερες συλλογικές γεωργικές εκτάσεις. Όσοι δε θεωρήθηκαν εύποροι αγρότες κατείχαν ένα μικρό περιβόλι περίπου 2,5 με 5 στρέμματα και τα προϊόντα που παρήγαν από αυτή τη μικρή αγροτική ιδιοκτησία τα πουλούσαν στις συνεταιριστικές αγορές.
Παράλληλα, αποφασίστηκε η ολοκληρωτική διάλυση της τάξης των κουλάκων, δηλαδή των πλούσιων και εύπορων αγροτών. Το πρόβλημα που εμπόδιζε αυτήν την ενέργεια ήταν η δυσκολία της αναγνώρισης αυτής της τάξης, εξαιτίας των συνεχόμενων αναδιατάξεων των ιδιοκτησιών στον αγροτικό χώρο μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν πρόκειται για μια τάξη με άνετη και εύπορη ζωή, αλλά για το οικονομικά πιο αποδοτικό και αποτελεσματικό μέρος του αγροτικού χώρου, που συνέβαλε στην αγροτική οικονομία, παρέχοντας γεωργικά μηχανήματα. Πρόκειται, δηλαδή, απλώς για ένα κομμάτι του πληθυσμού που διέθετε μύλους, μηχανήματα κ.λπ. Ο προσδιορισμός των κουλάκων πραγματοποιούνταν από τρεις επιτροπές, του Κομμουνιστικού Κόμματος, του Σοβιέτ και της Κρατικής Ασφάλειας. Επομένως, οι κουλάκοι μοιράστηκαν σε τρεις κατηγορίες και αναγκάστηκαν να υποβληθούν σε ποινές των οποίων η αυστηρότητα καθοριζόταν ανάλογα με την κατηγορία τους. Πρόκειται για ποινές όπως η δήμευση περιουσιών και η εγκατάστασή τους σε στρατόπεδα εργασίας. Αυτή η εξόντωση των κουλάκων είχε οδυνηρές συνέπειες για την αγροτική οικονομία. Ταυτόχρονα, η ενοποίηση 25 εκατομμυρίων αγροτικών νοικοκυριών με πενιχρή παραγωγικότητα, με γοργό και βίαιο τρόπο, επηρέασε αρνητικά την αγροτική παραγωγή.
Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και με την είσοδο του Σοβιετικού Στρατού στη Γερμανία, οι ακαλλιέργητες πλέον εκτάσεις απορροφήθηκαν από το κράτος, καθώς η πλειονότητα των μεγαλογαιοκτημόνων είχε εγκαταλείψει τα εδάφη της περιοχής. Η αγροτική μεταρρύθμιση στην Ανατολική Γερμανία φαίνεται να ωφέλησε μερικούς αγρότες, παραχωρώντας τους γη, τη στιγμή που δε διέθεταν καμία ιδιοκτησία. Οι Γερμανοί επέβαλαν μια εθελούσια κολεκτιβοποίηση μετά το 1956, πράγμα που οδήγησε σε αναγκαστική μετανάστευση πολλών αγροτών προς τη Δύση.
Η λέξη «κολεκτιβοποίηση» θεωρήθηκε λέξη ταμπού για να αναφερθεί από τους Πολωνούς πολιτικούς κατά την εισήγηση της αγροτικής μεταρρύθμισης σε δημοψήφισμα. Στο ανατολικό τμήμα της χώρας, πολλοί είχαν ενημερωθεί για την πείνα που προκάλεσε η κολεκτιβοποίηση στην Ουκρανία. Έτσι, δημιουργήθηκε ένα αίσθημα φόβου και ανασφάλειας στους Πολωνούς αγρότες, σε περίπτωση που η εφαρμογή αυτού του συστήματος οδηγούσε σε ένα αντίστοιχο σενάριο, παρόλο που θεωρητικά θα αποκτούσαν οφέλη από την αναδιανομή της γης.
Το σύστημα της κολεκτιβοποίησης θα μπορούσε να είναι επιθυμητό στην Ουγγαρία, καθώς επικρατούσε το φεουδαλικό σύστημα. Το 0,1% του ουγγρικού πληθυσμού ήλεγχε το 30% όλων των αγροτικών ιδιοκτησιών της Ουγγαρίας, ενώ οι περισσότεροι καλλιεργητές ήταν φτωχοί. Έτσι, με τη σοβιετική κατοχή, τη δημιουργία προσωρινής κυβέρνησης και, συνεπώς, το διάταγμα της αγροτικής μεταρρύθμισης του 1945, απαλλοτριώθηκαν γαιοκτησίες, μηχανήματα και ζώα που διανεμήθηκαν σε 750.000 ακτήμονες γεωργούς. Κάποιοι έμειναν ικανοποιημένοι με το κομμουνιστικό καθεστώς για τη γη που μόλις είχαν αποκτήσει. Κάποιοι άλλοι, ωστόσο, δεν επιθυμούσαν να αποκτήσουν με αυτά τα μέσα μια ιδιοκτησία που ανήκε σε κάποιον άλλο. Μετά το 1950, οι Ούγγροι εφάρμοσαν ένα σύστημα εθελούσιας κολεκτιβοποίησης, αυξάνοντας τους φόρους για τους μεγαλοκτηματίες και παράλληλα, αναγκάζοντάς τους να δεχτούν χαμηλότερες τιμές για τα προϊόντα που παρήγαν.
Όσον αφορά πάντως τη χώρα που δημιούργησε αυτό το σύστημα, τη Σοβιετική Ένωση, θεωρείται ότι εξαιτίας της κολεκτιβοποίησης χάθηκε ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού, μαζί με τους αποθανόντες του λιμού του 1932-1933, ο οποίος προκλήθηκε λόγω της καταναγκαστικής κολεκτιβοποίησης (9-11 εκατομμύρια άνθρωποι). Επιπλέον, έως το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης, το 1991, η χώρα χαρακτηρίζεται από περιορισμένη προσφορά τροφίμων κάθε είδους. Ωστόσο, το σχέδιο και ο σκοπός του Στάλιν φαίνεται πως πέτυχε. Κατόρθωσε να εξαφανίσει κάθε καπιταλιστικό στοιχείο στον χώρο της αγροτική οικονομίας, καθώς οποιαδήποτε περίπτωση προσωπικής ιδιοκτησίας έπαψε, σε μεγάλο βαθμό, να υφίσταται.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Applebaum, A., (2016) Σιδηρούν Παραπέτασμα-Συνθλίβοντας την Ανατολική Ευρώπη 1944-1956, (β’ έκδοση), Αθήνα: Εκδ. Αλεξάνδρεια.
- Κατσόβσκα-Μαλιγκούδη, Γ., (2012) Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης (1917-1991), Αθήνα: Εκδ. Gutenberg.
- Σφέτας, Σ. (2011), Εισαγωγή στη Βαλκανική Ιστορία, τόμος β’, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Βάνιας.
- Volin, L., “Agrarian Collectivism in the Soviet Union: I”, Journal of Political Economy, Vol. 45, No. 5 (Oct., 1937), The University of Chicago Press, pp. 606-633. Διαθέσιμο εδώ.
- Volin, L., “Agrarian Collectivism in the Soviet Union: II”, Journal of Political Economy, Vol. 45, No. 6 (Dec., 1937), The University of Chicago Press, pp. 759-788. Διαθέσιμο εδώ.
- “Collectivism”. Από την ιστοσελίδα Britannica. Διαθέσιμο εδώ.
