Του Τάσου Μοσχονά,
Τα ταξίδια με τρένο, διαχρονικά, διατηρούσαν μια μυστηριώδη αύρα. Να είναι οι κλειστοί χώροι και τα βαγόνια με διαφορετική χρησιμότητα; Να είναι οι λογοτεχνικές αναφορές, με την Αγκάθα Κρίστι να εξάπτει τη φαντασία του κόσμου στο αριστούργημα της αστυνομικής λογοτεχνίας «Έγκλημα στο Όριεντ Εξπρές»; To σίγουρο είναι πως σχεδόν όλοι οι ταξιδιώτες έχουν λίγο πολύ ονειρευτεί ένα ρομαντικό ταξίδι με τρένο, ακόμα κι αν η χρησιμότητά του έχει μειωθεί στο παρόν για ευνόητους λόγους.
Απ’ όλες τις σιδηροδρομικές διαδρομές, παρόλα αυτά, ξεχωρίζει μία, τόσο για λόγους μήκους όσο και για λόγους που ξεπερνούν τα στατιστικά. Ο θρυλικός Υπερσιβηρικός Σιδηρόδρομος, για πάνω από έναν αιώνα, διασχίζει το 1/3 του πλανήτη και έχει επάξια κερδίσει τον τίτλο της μεγαλύτερης σιδηροδρομικής διαδρομής στον κόσμο. Διασχίζοντας 9.288 χιλιόμετρα και 8 χρονικές ζώνες, το ταξίδι στον Υπερσιβηρικό σιδηρόδρομο δεν ενώνει απλώς την Ευρώπη με τις αχανείς στέπες της Ασίας, αλλά συμβολίζει την ανθρώπινη δύναμη και επινοητικότητα κάτω από τις πιο αντίξοες συνθήκες. Πώς, όμως, κατασκευάστηκε αυτό το μνημειώδες έργο, και γιατί μέχρι και σήμερα συνεχίζει να αποτελεί το ταξίδι εκείνο που βρίσκεται στην κορυφή των bucket list εκατομμυρίων ταξιδιωτών;
Βρισκόμαστε στο έτος 1891. Η τσαρική Ρωσία έχει στην κατοχή της μια τεράστια έκταση γης, που εκτείνεται από τη θάλασσα της Βαλτικής μέχρι τον Ειρηνικό Ωκεανό. Το πρόβλημα της σύνδεσης, όμως, είναι τεράστιο. Οι ανατολικές εκτάσεις της Σιβηρίας είναι αχανείς, παγωμένες και απροσπέλαστες, γεμάτες με οροσειρές, λίμνες και φυσικά εμπόδια. Ποιο ήταν το νόημα της διατήρησής τους, εάν ήταν σχεδόν ακατόρθωτο να τις διαβεί κανείς; Για την επιτυχή σύνδεση της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, τόσο των υπηκόων της, όσο και εμπορικών αγαθών, κρίθηκε απαραίτητη η κατασκευή ενός γιγάντιου σιδηρόδρομου.
Με απόφαση του Τσάρου Αλέξανδρου Γ’ και του Υπουργικού του Συμβουλίου, λοιπόν, αποφασίζεται η δημιουργία του Υπερσιβηρικού Σιδηρόδρομου, με διαδρομή από την πόλη της Μόσχας μέχρι και την ανατολική πρωτεύουσα της χώρας και σημαντικού της λιμανιού, Βλαδιβοστόκ. Τα πρώτα θεμέλια, μάλιστα, έβαλε ο γιος του Αλεξάνδρου και τελευταίος τσάρος της Ρωσίας, Νικόλαος Β’. Ευθύς αμέσως άρχισαν να χτίζονται σταθμοί με ιλιγγιώδεις ρυθμούς σε όλη την έκταση της Αυτοκρατορίας.
Όπως είναι φυσικό, για την κατασκευή αυτού του γιγάντιου έργου χρειάστηκαν χιλιάδες εργατικά χέρια. Στρατιώτες καθώς και πολιτικοί εξόριστοι επιτάχθηκαν, σε συνδυασμό με ντόπιους ιθαγενείς της Σιβηρίας, που γνώριζαν όσο κανείς άλλος τον εχθρικό τόπο και τις ιδιαιτερότητές του. Ο αριθμός τους υπολογίζεται από 80.000 έως 90.000. Δυστυχώς, οι απάνθρωπες συνθήκες καταναγκαστικής εργασίας οδήγησαν χιλιάδες απ’ αυτούς στο θάνατο.
Ο σιδηρόδρομος, εκτός της πρακτικής του σημασίας, συμβόλιζε και τις ιμπεριαλιστικές επιδιώξεις της Ρωσίας. «Παιδί» του πρώτου Ρώσου Πρωθυπουργού Sergei Witte, ο Υπερσιβηρικός είχε πολλαπλούς στόχους, ήτοι την εκμετάλλευση –και αφαίμαξη– των φυσικών πόρων της αχανούς έκτασης, τον εποικισμό της, καθώς και την εκβιομηχανοποίηση περιοχών για την «ανακούφιση» και αραίωση της βιομηχανικής δραστηριότητας της δυτικής ευρωπαϊκής Ρωσίας. Ταυτόχρονες ήταν και οι γεωπολιτικές επιδιώξεις, με τη χώρα να επιθυμεί να εδραιωθεί ως μεγάλη και υπολογίσιμη δύναμη στην Ασία.
Για το λόγο αυτό, ο Witte συνάπτει το 1896 συμφωνία με την Κινεζική κυβέρνηση, και ο σιδηρόδρομος επεκτείνεται με νέες διαδρομές στην περιοχή της Βόρειας Ματζουρίας. Τέσσερα χρόνια μετά, μάλιστα, η Ρωσία στέλνει 170.000 στρατιώτες στην περιοχή, για να εδραιώσει ακόμα περισσότερο τη δυναμική της. Μέχρι το 1904, όλοι οι σταθμοί του Υπερσιβηρικού και οι ράγες είχαν χτιστεί, τόσο στη Ρωσική όσο και στην Κινεζική επικράτεια, με τη γραμμή Trans-Manchurian. Ο ασταμάτητος επεκτατισμός της Ρωσίας, βέβαια, δεν έμεινε χωρίς αντίδραση, και αποτέλεσε ένα από τα βασικά αίτια του πρώτου χαμένου πολέμου για δυτική υπερδύναμη.
Η Ρωσία, βλέπετε, δεν είχε υπολογίσει καλά τις ισορροπίες της περιοχής της Ανατολικής Ασίας, και δεν περίμενε στην ανερχόμενη δύναμη που ονομάζεται Ιαπωνία. Οι δύο αυτοκρατορίες επιθυμούσαν όσο τίποτε άλλο τον έλεγχο της Κορέας και της Μαντζουρίας. Βλέποντας τον επεκτατισμό της Ρωσίας, αλλά και τη συνεργασία με την Κίνα, συνεπώς, οι Ιάπωνες δεν άργησαν να αντιδράσουν. Ευθύς αμέσως, το 1904 επιτίθενται στις Ρωσικές ναυτικές δυνάμεις στο Port Arthur της Μαντζουρίας, προκαλώντας καταστροφή σημαντικού μέρους του στόλου και άτακτες υποχωρήσεις.
Παρότι οι Ρώσοι υπερτερούσαν σε δυνάμεις, δεν μπόρεσαν να αναχαιτίσουν με αποτελεσματικότητα τους Ιάπωνες, με την αποτυχία να καταλογίζεται -μεταξύ άλλων- στο γεγονός πως ο Υπερσιβηρικός δεν είχε ολοκληρωθεί, καθυστερώντας αρκετά τη μεταφορά ανθρώπων και αγαθών. Το αποτέλεσμα ήταν ένας ανθρώπινος και γεωπολιτικός εφιάλτης. Ένα χρόνο μετά οι Ρώσοι παραχωρούν στις Ιάπωνες μεγάλες εκτάσεις της Μαντζουρίας και συνθηκολογούν. Οι απώλειες ανθρώπινων ζωών υπολογίζονται σε 130.000 με 170.000. Ο Ρωσο-ιαπωνικός πόλεμος του 1904-1905, πέραν του ότι εξέπληξε τον κόσμο με την αναπάντεχη επικράτηση της Ιαπωνίας, έθεσε τα θεμέλια μιας κόντρας Δύσης-Ανατολής, που αντικατοπτρίστηκε στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, με τη σύγκρουση Ιαπωνίας και Η.Π.Α.
Παρότι ταξίδια με τον Υπερσιβηρικό λάμβαναν χώρα και εκείνα τα χρόνια, λόγω καθυστερήσεων θα έπαιρνε ακόμα 12 χρόνια και το 1916 προκειμένου να πραγματοποιηθεί το πρώτο πλήρες ταξίδι Μόσχα-Βλαδιβοστόκ, με ράγες εξ ολοκλήρου σε Ρωσικό έδαφος. Έκτοτε, ο Υπερσιβηρικός προκαλεί μια ραγδαία αλλαγή των ισορροπιών της περιοχής. Νέες πόλεις χτίζονται και φυσικοί πόροι της περιοχής διαρκώς γίνονται δεκτικοί εκμετάλλευσης, σε βαθμό που στο παρόν η περιοχή της Σιβηρίας είναι υπεύθυνη για το 80% των συνολικών αποθεμάτων της χώρας σε πετρέλαιο, φυσικό αέριο και ξυλεία.
Στο Β’ Παγκόσμιο πόλεμο και τα «σταλινικά» χρόνια της ΕΣΣΔ, ο Υπερσιβηρικός έπαιξε σημαντικότατο ρόλο στη μεταφορά εκατομμυρίων προσφύγων κατεχόμενων περιοχών, καθώς και οπλισμού, για να αναχαιτιστούν οι δυνάμεις της Ναζιστικής Γερμανίας. Δεκαετίες αργότερα, στο 1980, η γραμμή ανακαινίζεται και διανθίζεται με πρόσθετες γραμμές που περνούν από τη λίμνη Βαϊκάλη, αλλά και από τη Μογγολία.
Στο παρόν, οι γεωπολιτικές εντάσεις της περιοχής έχουν αμβλυνθεί σημαντικά, και ο Υπερσιβηρικός είναι πυλώνας της περιοχής, συνδέοντας διαφορετικές δημοκρατίες και περιφέρειες της Ρωσικής Ομοσπονδίας, αλλά και διαφορετικές χώρες, μεταξύ τους. Πλέον, πέραν του Βλαδιβοστόκ, κανείς μπορεί να ταξιδέψει από τη Μόσχα στο Πεκίνο με σύνδεση τον Trans-Manchurian, αλλά και μέχρι την παγωμένη πρωτεύουσα της Μογγολίας Ουλάν Μπατόρ με τον Trans-Mongolian. Η συνδεσιμότητα είναι τεράστια, και το δίκτυο απασχολεί παραπάνω από τέσσερις σιδηροδρομικές εταιρίες, που ποικίλουν σε επίπεδα προσφορών και πολυτέλειας.
Οι κρατικοί, πάντως, «Ρωσικοί Σιδηρόδρομοι», αποτελούν ακόμα την πιο δημοφιλή επιλογή των ταξιδιωτών. Ξεκινώντας και από τη δυτική Αγία Πετρούπολη ακόμα, ο επίδοξος ταξιδιώτης του Υπερσιβηρικού επιβιβάζεται στο τρένο για ένα ταξίδι, που κανονικά έχει διάρκεια 8 ημερών μέχρι το Βλαδιβοστόκ. Παρά ταύτα, δεν είναι λίγοι εκείνοι που κάνουν στάσεις, καθώς τα εισιτήρια είναι μεμονωμένα, με άξονα το σταθμό αποβίβασης. Στην τεράστια διαδρομή του, άλλωστε, ο Υπερσιβηρικός περνά από σημαντικές Ρωσικές πόλεις, όπως την πρωτεύουσα των Τατάρων Καζάν, αλλά και την «πύλη εισόδου» για τη Σιβηρία και τέταρτη μεγαλύτερη πόλη της χώρας, Γεκατερίνμπουργκ. Δεκάδες είναι οι λιγότερο γνωστές, αλλά εξίσου ενδιαφέρουσες πόλεις της ανεξερεύνητης Σιβηρίας, τις οποίες διασχίζει, αλλά και σημαντικός ο άπειρος φυσικός πλούτος της διαδρομής, με στάσεις στη Βαϊκάλη, τη βαθύτερη λίμνη του κόσμου, αλλά και στην εντυπωσιακή οροσειρά –φυσικό σύνορο– των Ουραλίων, που χωρίζει Ευρωπαϊκή και Ανατολική Ρωσία.
Μέσα στα βαγόνια, τώρα, η εμπειρία ποικίλει, καθώς κανείς μπορεί να κλείσει από καμπίνα ιδιωτική ή με άλλους ταξιδιώτες, μέχρι και να μείνει σε ανοιχτό χώρο διαμονής στη φημισμένη για τους έμπειρους ταξιδιώτες τρίτη θέση, που δεν παρέχει καμία απολύτως ιδιωτικότητα. Παρά τη φημολογία για θέματα ασφάλειας, αρκετοί ταξιδιώτες μαρτυρούν πως το ταξίδι στον Υπερσιβηρικό ήταν ένα από τα ασφαλέστερα στη ζωή τους. Η πλειονότητα εξ αυτών μιλά, μάλιστα, για μια εμπειρία ζωής, για ένα μοναδικό ταξίδι σε μια περιοχή που συνεχίζει να διατηρεί μια μυστηριώδη αύρα με τις αχανείς, ατέλειωτες εκτάσεις της. Το μόνο που προτείνουν οι περισσότεροι, βέβαια, ειδικά αν θέλετε να είστε και budget-friendly, είναι να εξοπλιστείτε με έτοιμα για κατανάλωση noodles και φακελάκια τσαγιού, καθώς το μόνο που προσφέρεται δωρεάν στο τρένο είναι βραστό νερό!
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The Trans-Siberian Railway reshaped world history, Vox, διαθέσιμο εδώ
- Trans-Siberian Railway history and facts, The Trans-Siberian Express, διαθέσιμο εδώ
- Trans-Siberian Railroad, Encyclopedia Britannica, διαθέσιμο εδώ
