Της Εύης Τριάντη,
Η ανατριχιαστική υποψία ότι κάτι παραμονεύει στις γωνίες όταν τα φώτα είναι κλειστά, ο τρόμος των παιδιών για τα τέρατα μέσα στη ντουλάπα ή κάτω από το κρεβάτι είναι μερικοί από τους πιο συνηθισμένους φόβους που οι περισσότεροι από εμάς έχουμε βιώσει, έστω περιστασιακά, κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Ωστόσο, αυτοί ακριβώς οι φόβοι είναι κατασκευασμένοι, καλλιεργημένοι από την κοινωνία και την κουλτούρα. Με λίγα λόγια, δεν θα υπήρχαν αν δεν διαδίδονταν μέσα από τα παραδοσιακά παραμύθια, τα βιβλία και τις ταινίες.
Στην πραγματικότητα, οι άνθρωποι γεννιούνται με δύο μονάχα βασικούς φόβους: τον φόβο της πτώσης και τον φόβο των δυνατών ήχων. Ερευνητές έχουν αποδείξει τα παραπάνω με ειδικά πειράματα, κατά τα οποία μωρά δίσταζαν να πατήσουν πάνω σε διάφανο γυαλί, ή αντιδρούσαν αρνητικά απέναντι σε απότομους, εκκωφαντικούς θορύβους, με τις κόρες των ματιών τους να συστέλλονται σημαντικά.
Επιστημονικά, ο φόβος είναι ένας έμφυτος μηχανισμός του ανθρώπινου —και όχι μόνο— εγκεφάλου απέναντι σε ερεθίσματα που θεωρεί απειλητικά, με σκοπό να θέσει το σώμα σε αμυντική κατάσταση και να το προστατεύσει εγκαίρως.
Η αμυγδαλή, μια ομάδα νευρώνων που σχετίζονται με τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά, δέχεται πρώτη την πληροφορία της απειλής, πριν ακόμη φτάσει στον φλοιό, κάτι που εξηγεί την υποσυνείδητη αντίδρασή μας στον κίνδυνο. Έτσι, ξεκινάει η άμεση παραγωγή ορμονών, όπως η αδρεναλίνη, η οποία οδηγεί σε έναν αριθμό από ταχύτατες αλλαγές. Ιδρώτας, αυξημένος καρδιακός παλμός, συστολή των αγγείων, ακόμα και η απενεργοποίηση του ανοσοποιητικού και του πεπτικού συστήματος κρίνεται απαραίτητη για την εξοικονόμηση ενέργειας.
Σε κατάσταση φόβου, δύσκολα μπορεί κανείς να συγκεντρωθεί σε απλές δραστηριότητες, αφού ολόκληρο το σώμα βρίσκεται σε εγρήγορση και καλείται να επιλέξει ανάμεσα στη φυγή ή την πάλη για να υπερασπιστεί τον εαυτό του.
Βέβαια, παρά την κοινή αντίληψη, ο φόβος είναι πολύτιμος, και αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την επιβίωση του ανθρώπου. Παράλληλα, με τις επιρροές της κουλτούρας στην οποία μεγαλώνουμε, χτίζουμε φόβους και μέσα από την εμπειρία. Επομένως, δίχως τον φόβο, θα περπατούσαμε ανυποψίαστοι σε επικίνδυνα σοκάκια τη νύχτα, ή θα χειριζόμασταν επιπόλαια το μαχαίρι κατά το μαγείρεμα.
Επιπλέον, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες ο φόβος μπορεί να μας προσφέρει ψυχαγωγία — μια λειτουργία που έχουν αξιοποιήσει οι ταινίες και τα παιχνίδια τρόμου. Αυτό συμβαίνει επειδή μια από τις ορμόνες που παράγονται σε τρομακτικές καταστάσεις είναι η ντοπαμίνη, η οποία είναι εν μέρει υπεύθυνη για το συναίσθημα της ευτυχίας στον εγκέφαλο και υπόσχεται να προσφέρει μια απολαυστική εμπειρία σε πολλούς από τους θεατές των παγκοσμίως διαδεδομένων θρίλερ.
Ο φόβος, λοιπόν, δεν θα έπρεπε να θεωρείται διόλου αρνητικός. Όταν, όμως, γίνεται υπερβολικός και άλογος, δημιουργώντας κάποια φοβία, χάνει κάθε του ευεργεσία, και από βοηθητικός μηχανισμός για την επιβίωσή μας, γίνεται δύσβατο εμπόδιο στην ποιότητα της ζωής μας.
Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στον απλό φόβο και τη φοβία; Εάν ο φόβος μας γύρω από ένα αντικείμενο γίνεται βλαβερά επίμονος, προκαλεί άγχος σε μεγάλα επίπεδα και επεμβαίνει στους στόχους και τη φυσιολογική ροή της καθημερινότητάς μας, τότε ονομάζεται φοβία.
Έχει παρατηρηθεί ότι ασθενείς που πάσχουν από σοβαρές φοβίες αντιδρούν με ακαριαίο και ανεξέλεγκτο τρόμο όταν έρθουν σε επαφή με το υποκείμενο του φόβου τους και κάνουν τα πάντα για να το αποφύγουν. Για παράδειγμα, ένα άτομο με υψοφοβία μπορεί να απορρίψει μια προσοδοφόρα εργασιακή θέση εάν το γραφείο του βρίσκεται στον ψηλότερο όροφο, ή ένα άτομο με φοβία πτήσεων να ακυρώσει ταξίδια που ονειρεύεται να κάνει επειδή δεν θέλει να μπει στο αεροπλάνο.
Μελέτες δείχνουν ότι το ποσοστό των ατόμων που πάσχουν από κάποια συγκεκριμένη φοβία κυμαίνεται ανάμεσα στο 3% με 15% σε όλον τον κόσμο, ανάλογα με το είδος της φοβίας. Μερικές από τις πιο συνηθισμένες είναι οι κοινωνικές φοβίες, που εκδηλώνονται ως διαταραχές άγχους κατά την επαφή με άλλα άτομα. Ένας στους είκοσι ανθρώπους πάσχουν από κάποιο είδος κοινωνικής φοβίας. Η αγοραφοβία, που έχει να κάνει με τον φόβο για ανοιχτούς χώρους, είναι ακόμα μια κοινή φοβία, καθώς και η υψοφοβία, η κλειστοφοβία, ο φόβος αεροπλάνων και άλλων εναέριων οχημάτων, η εντομοφοβία και η οφιδιοφοβία.
Όσον αφορά τον τρόπο αντιμετώπισης, οι φοβίες αποτελούν σημαντική διαταραχή πανικού και χρήζουν ψυχιατρικής θεραπείας με σκοπό την πλήρη καταπολέμησή τους και τη διευκόλυνση της ζωής του ασθενή.
Η διάγνωση γίνεται με ειδικές μεθόδους που περιλαμβάνουν κλινική συνέντευξη του ασθενή και ανασκόπηση του ιατρικού και οικογενειακού ιστορικού του. Η αντιμετώπιση της φοβίας είναι πιο περίπλοκη διαδικασία, όμως υπόσχεται να φέρει δραστικά αποτελέσματα, εφόσον ο ασθενής συνεργάζεται οικειοθελώς με τον σύμβουλο ψυχικής υγείας του.
Κατά την αντιμετώπιση, μεγαλύτερη προσοχή δίνεται, όχι τόσο στα αίτια της φοβίας, αλλά στην καταπολέμηση της τάσης αποφυγής του ατόμου απέναντι στο υποκείμενο του φόβου του. Η θεραπεία έκθεσης είναι η πιο διαδεδομένη και αποτελεσματική μέθοδος, συχνά συνοδευόμενη από αγχολυτικά φάρμακα και συνεδρίες. Η θεραπεία έκθεσης έχει στόχο να φέρει τον ασθενή σε επαφή με τη φοβία του, έτσι ώστε, με τον καιρό, να αλλάξει ο τρόπος με τον οποίο αντιδράει σε αυτήν. Για παράδειγμα, κάποιος με οφιδιοφοβία αρχικά κοιτάζει εικόνες φιδιών, στη συνέχεια παρακολουθεί ντοκιμαντέρ και, τέλος, επισκέπτεται τον ζωολογικό κήπο με τον γιατρό του για να συνηθίσει την επαφή με τα φίδια και να συνειδητοποιήσει ότι δεν αποτελούν άμεση απειλή.
Με αυτόν τον τρόπο, η ποιότητα της ζωής του ασθενή βελτιώνεται και οι δυνατότητές του δεν περιορίζονται από τα τείχη που η φοβία χτίζει γύρω από τα θέλω του. Όσο μαθαίνει πώς να χειρίζεται τις αντιδράσεις, τις σκέψεις και τα συναισθήματά του, καταφέρνει να μειώσει το άγχος του και να πάρει και πάλι τον έλεγχο της ζωής του στα χέρια του.
Συνοψίζοντας, ο φόβος λειτουργεί ωφέλιμα μονάχα όταν υπάρχει σε υγιή επίπεδα και δεν εμποδίζει τα σχέδια και τις επιθυμίες του ανθρώπου. Οι φοβίες, στην αντίπερα όχθη, εφόσον δεν αντιμετωπισθούν εγκαίρως, τείνουν να μας φυλακίζουν μέσα στα δεσμά της ίδιας μας της σκέψης. Σημαντικό είναι να θυμόμαστε ότι εμείς κρατάμε το κλειδί για να ελευθερωθούμε από τα όρια του φόβου μας, ώστε να μπορέσουμε να ζήσουμε τη ζωή μας όπως πραγματικά ονειρευόμαστε.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The Science Behind Fear, scienceworld.ca. Διαθέσιμο εδώ
- Phobias and Irrational Fears, helpguide.org. Διαθέσιμο εδώ
- Figuring out phobia, apa.org. Διαθέσιμο εδώ
- Fears we are born with, thriveglobal.com. Διαθέσιμο εδώ
- Specific phobias, mayoclinic.org. Διαθέσιμο εδώ
- Αμυγδαλή: Η έδρα των συναισθημάτων και του πάθους, healthyliving.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Types de phobies, news-medical.net. Διαθέσιμο εδώ
- Phobias: The ten most common fears people hold, abc.net.au. Διαθέσιμο εδώ
- Specific phobias, thelancet.com. Διαθέσιμο εδώ
