Της Μαρίας Σαρρή,
Μια εξέχουσα μορφή της αγγλικής διπλωματίας είναι ο Benjamin Disraeli, ο οποίος έζησε την περίοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης. Την εποχή αυτή, η αριστοκρατική τάξη διακατέχεται από έναν προστατευτισμό, ενώ τα μέσα που διαθέτει η μεσαία τάξη για την άνοδό της είναι η οικονομική βελτίωση.
Προχωρώντας στην πολιτική, ο Disraeli βρίσκεται σε δυσμενή θέση. Όντας ο ίδιος ανεξάρτητος ριζοσπαστικός, δυσκολεύεται να εκλεχθεί. Συνειδητοποιεί ότι θα πρέπει να αναμειχθεί στον δικομματισμό της εποχής, ανάμεσα στους Whigs (Liberals, «Φιλελεύθερους») και στους Torries (Conservatives, «Συντηρητικούς»), διαλέγοντας, προς έκπληξη των γνωστών του, τους τελευταίους. Οι Torries βρίσκονται αντιμέτωποι με την αλλαγή των δεδομένων της κοινωνικής επανάστασης και με ένα δυσαρεστημένο εργατικό δυναμικό.
Οι Torries κερδίζουν τις εκλογές το 1841, ο Disraeli, όμως, δε λαμβάνει καμία θέση στην προεδρία της κυβερνήσεως και προκαλείται σχίσμα ανάμεσα στο κόμμα. Ο λιμός της Ιρλανδίας και τα επιχειρήματα περί ελεύθερου εμπορίου αναγκάζουν τον αρχηγό του κόμματος να κάνει ανάκληση του μερκαντιλιστικού νόμου για τα σιτηρά. Ο Disraeli μαζί με τους υποστηρικτές του και αρκετούς γαιοκτήμονες, παρά τη μεγάλη τους προσπάθεια, δεν καταφέρνουν να εμποδίσουν την απόφαση. Ο συντηρητισμός του, όμως, παίρνει με το μέρος του πολύτιμο κοινό, που αργότερα θα του φανεί χρήσιμο, μεταξύ αυτών και την ίδια τη Βασίλισσα Βικτώρια.
Τα χρόνια στην αντιπολίτευση, η ανάληψη εξουσίας για ελάχιστο χρόνο, αλλά και η ενασχόλησή του με τα οικονομικά και τις διεθνείς σχέσεις, τού φανερώνουν τις άμεσες ανάγκες της Αγγλίας. Ύστερα από αμέτρητες ήττες, καταφέρνει να γίνει Πρωθυπουργός, το 1874, επιδιώκοντας να επαναφέρει τη χώρα, στο μεγαλείο του παρελθόντος. Ως προς την εσωτερική πολιτική, τα περισσότερα τα διαχειρίζονται οι υπουργοί του. Ο ίδιος θεωρεί τις διεθνείς σχέσεις το σημαντικότερο στοιχείο ενός δεινού ηγέτη και διακατέχεται από ιμπεριαλιστικές ιδέες.
Οι εξελίξεις συμβαίνουν με γοργό ρυθμό. Το Κανάλι του Σουέζ θα κάνει το ταξίδι μεταξύ Αγγλίας και Ινδίας λιγότερο χρονοβόρο. Ακόμη, σε μια επικείμενη επανάσταση των Ινδών ή σε κάποια εισβολή της Ρωσίας, θα φέρει την Αγγλία σε πλεονεκτική θέση, συνεπώς η εκμετάλλευσή του θα είναι μια εξαιρετική διπλωματική ενέργεια. Ο Disraeli δεν περιμένει και επισπεύδει τις διαδικασίες. Μόλις μαθαίνει ότι ο Isma’il Pasha του Χεδιβάτου της Αιγύπτου σκέφτεται να πουλήσει τις μετοχές του καναλιού στους Γάλλους, στέλνει τον Nathan Rothschild, μέλος των Whigs, στο Παρίσι. Η Γαλλία, έχοντας ξεκινήσει το εγχείρημα, διαθέτει πάνω από το 50% των μετοχών, ενώ το υπόλοιπο το κατέχει η Αίγυπτος και κατ’ επέκταση η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ο Rothschild, αγοράζοντας τις μετοχές και των δύο, προσφέρει στην Αγγλία αυτοδυναμία στην περιοχή. Το ρίσκο του Disraeli ήταν μεγάλο, καθώς το Κοινοβούλιο θα μπορούσε να μην είχε εγκρίνει αργότερα αυτήν την αγορά μέσα από ιδιώτες. Όμως, τα μακροπρόθεσμα κέρδη ήταν αρκετά για να παραγκωνισθεί η γραφειοκρατία.
Το 1875, ύστερα από επαναστάσεις στα Βαλκάνια, οι Οθωμανοί, προκειμένου να τις καταπνίξουν, οδηγούνται σε βιαιοπραγίες. Οι χώρες αυτές καλούν τις Μεγάλες Δυνάμεις για τη συνδρομή τους. Ο Disraeli απορρίπτει τις κατηγορίες, διότι υποστηρίζει μια στενή συνεργασία μεταξύ Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και Αγγλίας, εφόσον από εκεί διέρχονται όλοι οι εμπορικοί δρόμοι για την Ανατολή, αλλά και επειδή η Ρωσία αποτελεί τον κύριο ανταγωνιστή στις γύρω περιοχές. Ο Disraeli, μιλώντας για πρώτη φορά στη Βουλή των Λόρδων, υποστηρίζει πως η αυτοδιάθεση των περιοχών αυτών θα αποτελέσει κίνδυνο για τις σχέσεις της χώρας με τη Ρωσία, η οποία επιθυμεί να ασκήσει επιρροή στα Βαλκάνια. Προτείνει, λοιπόν, τη διαφύλαξη των συνόρων ως έχουν, αλλά και την αποστολή αγγλικών στρατευμάτων, έτσι ώστε να διασφαλίσουν την ειρήνη στην περιοχή. Το αίτημά του, όμως, απορρίπτεται. Ο λόγος του, ωστόσο, θεωρείται προφητικός, καθώς ρωσοτουρκικός πόλεμος ξεσπά τους επόμενους μήνες.
Οι Ρώσοι πλησιάζουν την Κωνσταντινούπολη, μετά την κατάκτηση της Plevna, και ο Σουλτάνος καλεί την Αγγλία να παρέμβει. Το Κοινοβούλιο εγκρίνει τη στρατιωτική επέμβαση. Οξύμωρο είναι το γεγονός ότι αρκετοί κατηγόρησαν τον Πρωθυπουργό για την αργή ανταπόκριση, παρά το γεγονός ότι οι ίδιοι είχαν τοποθετηθεί εναντίον του. Η αστάθεια σε μια πολιτική ιδεολογία είναι, βέβαια, στοιχείο της αγγλικής πολιτικής σκηνής.
Η Τουρκία, τελικά, υποκύπτει, βλέποντας την προέλαση των Ρώσων στην Κωνσταντινούπολη και υπογράφει τη Συνθήκη του San Stefano (Αγίου Στεφάνου), αναγνωρίζοντας τη Βουλγαρία, η οποία θα κάλυπτε μια ευρεία περιφέρεια των Βαλκανίων. Στην αρχή, θα αποτελούσε εξαρτημένο κράτος της Ρωσίας κοντά στην Πόλη. Η Αγγλία αρνείται να αποδεχθεί μια τέτοια συμφωνία και προτείνει στην Τουρκία να παρευρεθεί σε μια διεθνή διάσκεψη στο Βερολίνο με τον Γερμανό Καγκελάριο, Otto von Bismarck. Βλέποντας τις προετοιμασίες του πολέμου, Τούρκοι και Ρώσοι, δέχονται την πρόσκληση.
Πριν από τη διάσκεψη, η Αγγλία προέβη σε διπλωματικές συναντήσεις και με τις δύο χώρες. Η Ρωσία φάνηκε διαλλακτική στις κτήσεις της στη Βουλγαρία, ζητώντας τις περιοχές της Bessarabia, του Batum και του Kars, όπου θα της προσέφεραν πρόσβαση στην ανατολική ακτή της Μαύρης Θάλασσας. Για να το επιτρέψουν, όμως, αυτό, οι Άγγλοι θα χρειαζόντουσαν έναν δρόμο για την Ανατολή. Σε συνδιασκέψεις με τους Τούρκους, αποφασίσθηκε να εκχωρηθεί η Κύπρος στην Αγγλία, προκειμένου να έχει μια πλεονεκτική θέση στην Aνατολική Μεσόγειο. Με αυτά συμφωνημένα, ο Disraeli ενέκρινε τις επεκτάσεις της Ρωσίας, ζητώντας, όμως, από τον Υπουργό Εξωτερικών του να δυσκολέψει με οποιονδήποτε τρόπο την επανένωση της Βουλγαρίας.
Στη Συνδιάσκεψη του Βερολίνου, το 1878, δίνεται η ευκαιρία στον Otto von Bismarck να δημιουργήσει στενές επαφές με τον Πρόεδρο της Αγγλίας. Μεταξύ άλλων, ανακοινώνεται η εκχώρηση της Κύπρου στους Άγγλους, όμως ζητούν την υπόσχεση των Τούρκων πως θα κρατήσουν οποιαδήποτε κτήση τους, με σκοπό την προστασία των Δαρδανελίων. Η διπλωματική ικανότητα του Disraeli ήταν τόσο καλή, έτσι ώστε όταν ο Τσάρος Αλέξανδρος Β΄ σκεφτόταν να αρνηθεί τη συμφωνία με αυτούς τους όρους, ο Disraeli φώναξε τον γραμματέα του να προετοιμάσει ειδικό τρένο που θα τους γυρνούσε πίσω στην Αγγλία για τις προετοιμασίες του πολέμου. Αργότερα, χαρακτήρισε τη συνδιάσκεψη ως «συσπείρωση της Ευρώπης υπό τον Bismarck ενάντια στην Ρωσία».
Στα λόγια του Τσάρου Αλέξανδρου Β’ θα μπορούσαμε να παραθέσουμε παράλληλα και τα λόγια του Henry Kissinger, ο οποίος παρομοίαζε αρκετές φορές τον Πρόεδρο των ΗΠΑ, Richard Nixon, με τον Disraeli. «Σε μια αντιπαράθεση με πολλά κράτη υπάρχουν μόνο δύο σενάρια: ή το ένα κράτος γίνεται τόσο δυνατό, έτσι ώστε να υπερνικήσει και να επιβληθεί στα υπόλοιπα, είτε κανένα δεν καταφέρνει να πάρει ηγετική θέση». Ο Disraeli άδραξε την ευκαιρία τόσο στο Σουέζ όσο και στο Ανατολικό Ζήτημα. Με τη χρήση της ρεαλιστικής προσέγγισης, τοποθετώντας τα συμφέροντα της δικής του χώρας πρώτα, και ενώ διέθετε πλεονεκτική θέση, μπόρεσε να ασκήσει επιρροή. Να επισημάνουμε, επίσης, ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρισκόταν σε φθίνουσα πορεία, συνεπώς οποιαδήποτε απαίτηση είχαν οι Άγγλοι, εκείνη θα έπρεπε να ανταποκριθεί, αν επιθυμούσε τη συνεχή στήριξή τους.
Το εντυπωσιακό στοιχείο της διπλωματίας του Disraeli ήταν το απρόβλεπτο. Ο ίδιος δεν είχε σταθερή ιδεολογία, πέρα από το ιδιωτικό και το εθνικό συμφέρον, το οποίο προωθούσε μέσα από την πολιτική, αλλά και μέσα από τον ίδιο του τον βίο. Έχοντας ζήσει αρκετές αποτυχίες, δε δίστασε ποτέ να τις ξεπεράσει και να συνεχίσει τον αγώνα του. Υπέμεινε την αποδοκιμασία, επιστρέφοντας κάθε φορά και πιο δυναμικός. Ξεκίνησε την πορεία του ως ένας μέσος πολίτης και μέσα από σφάλματα, γνωριμίες, πύρινους λόγους και θέληση, αναδείχθηκε σε έναν από τους δυναμικότερους ηγέτες της εποχής. Ανόρθωσε ένα κόμμα που οι περισσότεροι θα χαρακτήριζαν παρωχημένο με τέτοιον τρόπο, έτσι ώστε να δημιουργήσει εθνική συνείδηση στους Άγγλους, οι οποίοι, εν καιρώ, θα εμπλέκονταν σε αρκετές παγκόσμιες διαμάχες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Blake, R. Norman William, and Blake, Baron (2021, April 15). Benjamin Disraeli. Από την Encyclopedia Britannica, Διαθέσιμο εδώ
- Kissinger, Henry (1994), Diplomacy. New York: Simon & Schuster
