Της Μαρίας Κοντοπίδη,
Όταν ακούμε «Ρωσία», σκεφτόμαστε συγκεκριμένα πράγματα: βότκα, κρύο και Επανάσταση. Με αυτή τη σειρά. Ας επικεντρωθούμε στο τρίτο. Γνωρίζουμε την Οκτωβριανή Επανάσταση και την πρώτη απόπειρα εφαρμογής των μαρξιστικών ιδεών σε πραγματικές συνθήκες. Αυτό όμως που συχνά μάς διαφεύγει, όταν μιλάμε για Ρωσία και επανάσταση, είναι πως λίγα χρόνια πριν την Οκτωβριανή, ξέσπασε μια άλλη σημαντική επανάσταση στην αχανή αυτή χώρα: η Επανάσταση του 1905, η οποία προετοίμασε το έδαφος για την οριστική ανατροπή τού τσαρικού καθεστώτος, αποτελώντας κατά κάποιον τρόπο τον προάγγελο γι’αυτό που επρόκειτο να ακολουθήσει.
Πληθώρα παραγόντων οδήγησε στην Επανάσταση του 1905: σοβαρή επισιτιστική κρίση, φτώχεια, εξαθλίωση και λοιμοί δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την εκδήλωση της υποβόσκουσας κοινωνικής δυσαρέσκειας. Οι νέοι τότε θεσμοί τοπικής πολιτικής οργάνωσης, τα Ζέμστβο, απέκτησαν μεγαλύτερες αρμοδιότητες προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι διάφορες κρίσεις και οι φιλανθρωπικές δράσεις ιδιωτών πολλαπλασιάστηκαν. Πυροδοτήθηκαν, έτσι, διεργασίες που έφεραν μια πρωτόγνωρη πολιτική εθναφύπνιση, η οποία συνδεόταν άμεσα και με τη δυτικοποίηση της ρωσικής ελίτ, η οποία άρχισε ιδιαίτερα προς τα τέλη του 19ου αιώνα να υιοθετεί τις νέες φιλελεύθερες, αλλά και σοσιαλιστικές ιδέες, που είχαν ήδη εμφανιστεί και διαδοθεί στην Ευρώπη. Ταυτόχρονα, οι συνεχόμενες ήττες του ρωσικού στρατού στους πολέμους, ιδιαίτερα στον Ρωσοϊαπωνικό Πόλεμο του 1904-1905, προκάλεσαν την απώλεια της νομιμοποίησης που αντλούσε το τσαρικό καθεστώς εγγυώμενο την ασφάλεια των Ρώσων υπηκόων. Υπό τις συνθήκες αυτές, δεδομένης της ασφυκτικής πίεσης που δεχόταν το κοινωνικοπολιτικό σύστημα, με τον ακραίο αυταρχισμό της τσαρικής εξουσίας να μην αφήνει περιθώρια κοινωνικής εκτόνωσης, το ξέσπασμα μιας επανάστασης έμοιαζε μάλλον αναπόφευκτο.
Ας θεωρήσουμε ως σημείο εκκίνησης των γεγονότων το πρωί της 9ης Ιανουαρίου του 1905. Μετά τον πρωινό τους εκκλησιασμό, 150.000 εργάτες με τις οικογένειές τους βγήκαν σε ειρηνική πορεία προς τα Χειμερινά Ανάκτορα στην Πετρούπολη, υπό την καθοδήγηση του κληρικού Georgy Gapon, προκειμένου να παρακαλέσουν τον Τσάρο Νικόλαο Β’ να βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσής τους. Ο πάτερ Gapon πίστευε πως ο Τσάρος ήταν άρρηκτα δεμένος με το λαό του και πως είχε ιερό καθήκον να τον βοηθήσει. Με εδάφια από τη Βίβλο έκανε επίκληση στο θρησκευτικό τους αίσθημα, πείθοντας τους εργάτες να τον ακολουθήσουν, λέγοντάς τους πως ο «καλοκάγαθος» Τσάρος ήταν με το μέρος τους και ότι οι αριστοκράτες και η δυσκίνητη γραφειοκρατία της χώρας τον εμπόδιζαν να τους βοηθήσει. Με μια δουλοπρεπή επιστολή-παράκληση το πλήθος ζητούσε από τον Νικόλαο να τους απαλλάξει από τη μιζέρια τους:
«Κύριε,
Εμείς, οι εργάτες και κάτοικοι της Αγίας Πετρούπολης, των διαφόρων περιοχών, οι σύζυγοί μας, τα παιδιά μας και οι ηλικιωμένοι, αβοήθητοι γονείς μας, ερχόμαστε σε Εσάς, ω Κύριε, να ζητήσουμε δικαιοσύνη και προστασία. Είμαστε εξαθλιωμένοι. Είμαστε καταπιεσμένοι, επιβαρυμένοι απ’ τον υπερβολικό μόχθο, περιφρονημένοι… Ασφυκτιούμε μέσα στον δεσποτισμό και την ανομία. Ω Κύριε, δε μας έχει απομείνει δύναμη και η αντοχή μας έχει φτάσει στο τέλος της. Έχουμε φτάσει σε αυτήν τη δυσάρεστη στιγμή, όπου ο θάνατος είναι καλύτερος από την παράταση των αβάσταχτων βασάνων μας…»
Το πλήθος, αψηφώντας το κρύο – το χιόνι είχε σκεπάσει τους δρόμους της πόλης – και τα πολλαπλασιαζόμενα στρατεύματα τριγύρω του, προχωρούσε προς το παλάτι. Παρά τους φόβους τους, οι εργάτες πίστευαν στον τσάρο και την πρόθεσή του να τούς δεχτεί και να τούς βοηθήσει. Ίσως δε γνώριζαν πως ο ίδιος ο Νικόλαος, απαξιώνοντας τη σημασία του κινήματός τους, είχε φύγει από την πρωτεύουσα για ένα ήσυχο Σαββατοκύριακο στην εξοχή.
Όταν έπεσαν οι πρώτοι πυροβολισμοί του πεζικού, οι ελπίδες τους εξανεμίστηκαν και γεννήθηκε ένα νέο σύνθημα: «Δεν υπάρχει Τσάρος». Τελικά, έξω από τα ανάκτορα κατάφεραν να φτάσουν 60.000 άνθρωποι, τους οποίους οι τεράστιες φρουρές συνέχισαν να χτυπούν στα τυφλά. Η βιαιότητα μετέτρεψε το φόβο σε μίσος. Η επανάσταση είχε πλέον ξεσπάσει και μάλιστα στον πυρήνα της Ρωσίας, την Πετρούπολη. Όταν το πλήθος διαλύθηκε σοκαρισμένο, οι εναπομείναντες εργάτες, όντας οργισμένοι, ξεκίνησαν νέες πορείες, απαντώντας με βία στη βία. Μαζί τους συναθροίστηκαν συμμορίες και περιθωριακά στοιχεία, που προχώρησαν σε βανδαλισμούς, κλοπές και επιθέσεις σε αστυνομικούς με πέτρες. Οι πρώτες κόκκινες σημαίες εμφανίστηκαν. Χωρίς όμως ηγέτες, το κίνημα έχασε σύντομα τη δυναμική του.
Η τραγική εκείνη μέρα έμεινε στη μνήμη του ρωσικού λαού ως «Ματωμένη Κυριακή». Ακολούθησαν μήνες κοινωνικών αναταραχών με αυθόρμητες απεργίες εργατών σε βιομηχανικές πόλεις της χώρας και κινητοποιήσεις αγροτών, οι οποίοι λεηλατούσαν τις περιουσίες πλούσιων γαιοκτημόνων, χωρίς όμως να περιοριστούν σε τέτοιου είδους ενέργειες. Προχώρησαν στην αυτοοργάνωσή τους σε σωματεία, ορισμένα εκ των οποίων συνέβαλαν στην ανάπτυξη των περιοχών τους, στην άνθηση της οικονομίας και των γραμμάτων, καθώς προωθούσαν αιτήματα, όπως της ελευθερίας και της εκπαίδευσης, πέρα από τη βασική τους διεκδίκηση, δηλαδή την αγροτική μεταρρύθμιση. Στασίασαν ακόμη και τμήματα των ενόπλων δυνάμεων, όπως το πλήρωμα του θωρηκτού Ποτέμκιν στην Οδησσό. Μέσα στις συνθήκες αυτές ιδρύθηκαν και τα πρώτα Σοβιέτ στη Μόσχα και την Πετρούπολη, με σκοπό τον συντονισμό των απεργών.
Κάτω από την πίεση αυτή, ο Νικόλαος αναγκάστηκε να υποσχεθεί περιορισμό της εξουσίας του με τη δημιουργία ενός συμβουλευτικού οργάνου, της Δούμας, και να παραχωρήσει ορισμένες πολιτικές ελευθερίες στους υπηκόους του, τον Οκτώβριο του ίδιου έτους. Αν και αργοπορημένες, οι νέες ρυθμίσεις αντιμετωπίστηκαν με ενθουσιασμό από την κοινωνία και έτσι αποκαταστάθηκε η σταθερότητα στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Όχι όμως για πολύ. Στα τέλη του 1905 σημειώθηκαν νέες εντάσεις ανάμεσα στην εξουσία και τις διάφορες πολιτικές και συνδικαλιστικές οργανώσεις. Η κυβέρνηση κατάφερε αυτή τη φορά να πνίξει στο αίμα τη δράση των ομάδων αυτών και να περιορίσει ξανά τα δικαιώματα των πολιτών – οι παραχωρήσεις άλλωστε του τσάρου ήταν εξαρχής μια κίνηση κατευνασμού με προσωρινό χαρακτήρα.
Παρότι απέτυχε να ανατρέψει το κοινωνικοπολιτικό καθεστώς και να βελτιώσει τις συνθήκες ζωής των ανθρώπων, η Επανάσταση του 1905 κατάφερε να υποσκάψει τα θεμέλια του τσαρισμού, αποτέλεσε πολύτιμη εμπειρία-μάθημα, τόσο για τον λαό όσο και για τους ηγέτες της Οκτωβριανής Επανάστασης, κατάφερε να αφυπνίσει και να ριζοσπαστικοποιήσει τους πολίτες. Έτσι, ενώ φαινομενικά η ζωή επέστρεψε στους προεπαναστατικούς της ρυθμούς, τίποτα δεν ήταν πραγματικά ίδιο. Η υποταγή στον Τσάρο δεν ήταν πλέον αποτέλεσμα της τυφλής εμπιστοσύνης των ανθρώπων απέναντι στον θεσμό εξουσίας και το πρόσωπο, αλλά συνέπεια του φόβου τους για το τσαρικό καθεστώς και τις μεθόδους του. Οι πολίτες, μέσα από τις επαναστατικές διαδικασίες, οραματίστηκαν ένα διαφορετικό μέλλον και συνειδητοποίησαν την έκταση των δυνατοτήτων τους για την πραγμάτωση του οράματος αυτού. Μια νέα επανάσταση με σκοπό την ανατροπή ήταν προ των πυλών. Το αν πέτυχε τελικά κι εκείνη τον σκοπό της είναι ένα άλλο θέμα…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Figes, Orlando (1998), A People’s Tragedy: The Russian Revolution: 1891-1924, Penguin Books, σελ. 157-212
- Κατσόβσκα-Μαλιγκούδη, Γιάννα (2012), Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης (1917-1991), Αθήνα: Εκδ. Gutenberg, σελ. 16, 24-25
