Της Βάσως Σοφάνη,
Ο προσδιορισμός της φυσικής κατάσταση του ανθρώπου είναι κάτι που απασχόλησε πολλούς φιλοσόφους, ένας εκ των οποίων είναι και ο Thomas Hobbes. Για τον φιλόσοφο, οι άνθρωποι εκ φύσεως είναι ίσοι και ως προς το σώμα και ως προς το πνεύμα, και αν βρεθεί κάποιος να υπερέχει ή να μειονεκτεί σε κάτι, συνήθως εξισορροπείται με τον οιοδήποτε τρόπο. Αναλυτικότερα, το πνεύμα στο Hobbes συνδέεται με τη φρόνηση, η οποία πηγάζει εκ της εμπειρίας που κατανέμεται σε ίσο χρόνο στον οποιοδήποτε ασχολείται με ένα συγκεκριμένο πράγμα. Η ισότητα, στην περίπτωση του πνεύματος, είναι πιο εμφανής σε σχέση με την ισότητα του σώματος, και αυτό γίνεται έκδηλο και μέσα από τη ματαιοφροσύνη του ανθρώπου ως προς τη δική του σοφία.
Η φύση του ανθρώπου είναι σε θέση, βέβαια, να αναγνωρίζει άλλους ανθρώπους, που είναι πιο πνευματώδεις, πιο εύγλωττοι και πιο πολυμαθείς, ωστόσο, δεν πιστεύει ότι υπάρχουν πολλοί τέτοιοι άνθρωποι που να είναι τόσο σοφοί όσο αυτοί. Μέσω αυτού του σκεπτικού, ο Hobbes τείνει να τοποθετεί τον εαυτό του στο ίδιο επίπεδο με τους άλλους και αυτό κυρίως οφείλεται, σύμφωνα με τον ίδιο, στο γεγονός ότι ο άνθρωπος δύναται να αντιληφθεί από κοντά το δικό του πνεύμα, ενώ των υπολοίπων από μακριά. Από τη στιγμή που υποστηρίζεται πως κάτι τέτοιο συμβαίνει σχεδόν σε όλους τους ανθρώπου,ς είναι ένα γεγονός που αποδεικνύει ότι τελικά οι άνθρωποι είναι πιο πολύ ίσοι παρά άνισοι, καθώς είναι ικανοποιημένοι με το μερίδιο που τους αναλογεί.
Παρόλη την ισότητα ικανοτήτων εκ φύσεως που επικρατεί στους ανθρώπους, η μεταξύ τους διαμάχη είναι κάτι το αναπόφευκτο. Ο Hobbes κάνει λόγο για την ύπαρξη τριών αιτίων διαμάχης μεταξύ των ανθρώπων. Πρώτη αιτία διαμάχης, είναι η επιθυμία για κέρδος. Δεν είναι σωστό να παραλείπουμε το γεγονός ότι μέσω της ισότητας ικανοτήτων παρουσιάζεται μία επιθυμία για την απόκτηση του ίδιου πράγματος από πολλούς ανθρώπους, επειδή όμως το να το απολαύσουν όλοι ταυτόχρονα δεν είναι κάτι πραγματοποιήσιμο, φτάνουν σε σημείο να στραφεί ο ένας ενάντια στον άλλον μέσω ενός αγώνα απόκτησης του δικού του κέρδους ο καθένας. Δεύτερη αιτία, είναι η δυσπιστία, η οποία δημιουργείται προς τον απέναντι από τα άνωθεν και στόχο έχει την αίσθηση της ασφάλειας. Ο λογικότερος τρόπος για τον φιλόσοφο να νιώσει ο άνθρωπος ασφάλεια είναι το να καταφέρει να εξουσιάσει τους άλλους με τα τεχνάσματα και την δύναμη του, σε τέτοιο βαθμό ώστε να βεβαιωθεί ότι καμία άλλη δύναμη είναι σε θέση να βάλει σε κίνδυνο έχοντας περισσότερη ισχύ. Κάτι τέτοιο, όμως, είναι επιτρεπτό κατά τον φιλόσοφο, καθώς βρίσκεται μέσα στα όρια της αυτοσυντήρησης. Γενικότερα, η οποιαδήποτε αύξησης της δύναμης έναντι των ανθρώπων θα έπρεπε να είναι επιτρεπτή από τη σκοπιά της αυτοσυντήρησης. Τέλος, η τρίτη αιτία διαμάχης είναι η δόξα. Ο φιλόσοφος αναφορικά εξηγεί πως οι άνθρωποι απολαμβάνουν τη μεταξύ τους συναναστροφή μόνο στο σημείο που υπάρχει η δυνατότητα να επιβληθούν, γιατί ο κάθε άνθρωπος θέλει να τον εκτιμά ο απέναντί του όσο εκτιμά και ο ίδιος τον εαυτό του. Όταν, όμως, αυτό δεν συμβαίνει και τύχει να νιώσει την περιφρόνηση, θα προσπαθήσει να τη λάβει μέσω της βίας, χωρίς κανέναν δισταγμό. Έτσι, βλέπουμε σε αυτό το σημείο πως η βία χρησιμοποιείται πέρα από την εξασφάλιση της ασφάλειας ή του κέρδους και σε ασήμαντα πράγματα, όπως ένα χαμόγελο, μια λέξη ή για τη λήψη της αποδοχής σε γενικότερο επίπεδο.
Η «κατάσταση πολέμου» στον Hobbes είναι αυτό που χαρακτηρίζει τη φυσική κατάσταση του ελεύθερου ανθρώπου. Οι άνθρωποι, που κατά τη διάρκεια του χρόνου δεν αποτελούν μέρος ενός έθνους και δεν ζουν υπό μια κοινή εξουσία, βρίσκονται σε κατάσταση πολέμου. Κάνοντας λόγο για πόλεμο, δεν αναφερόμαστε στη μάχη και τη σύγκρουση, αλλά για όλο εκείνο το χρονικό διάστημα προδιάθεσης της βίας. Τονίζεται πως σε αυτήν την κατάσταση, ο άνθρωπος πρέπει να εξασφαλίσει τη ζωή του και την ασφάλειά του βασιζόμενος στη δύναμη και την επινοητικότητά του, ανίκανος να ασχοληθεί με το εμπόριο και την καλλιέργεια, αφού η έκβασή τους είναι συνεχώς αβέβαιη. Οι τέχνες, τα γράμματα και η ενασχόληση με την κοινωνία είναι απούσες, καθώς τη θέση λαμβάνουν ο διαρκής φόβος και ο κίνδυνος βίαιου θανάτου, έτσι η ζωή του ανθρώπου γίνεται μοναχική φτωχή και θηριώδης. Ταυτόχρονα, χαρακτηριστικό του πολέμου της φυσικής κατάστασης είναι ότι πολλές φορές έννοιες όπως το ορθό, το λάθος, η δικαιοσύνη και η αδικία, είναι μετέωρες. Με την έλλειψη κοινής εξουσίας, βλέπουμε πως δεν υπάρχει νόμος, και όπου δεν υπάρχει νόμος, δεν υπάρχει ούτε αδικία, ενώ η δύναμη και ο δόλος σε μία κατάσταση πολέμου αποτελούν τις ύψιστες αξίες. Αιτία κατάληξης σε αυτή τη διαπίστωση για τον φιλόσοφο, είναι και η αντίληψη ότι η δικαιοσύνη και η αδικία αποτελούν χαρακτηριστικό της οργανωμένης κοινωνίας και όχι του σώματος και του πνεύματος του κάθε ανθρώπου μεμονωμένα.
Ακόμα, ο Hobbes υποστηρίζει πως τρόπος αντιμετώπισης της εμπόλεμης φυσικής κατάσταση του ανθρώπου είναι τα πάθη και ο Λόγος του. Αναλύει πως τα πάθη είναι αυτά που προδιαθέτουν την ύπαρξη της ειρήνης. Τέτοια αποτελούν ο φόβος του θανάτου, η επιθυμία πραγμάτων που είναι απαιτούμενα για μία άνετη ζωή, καθώς και η επιθυμία για επαγγελματική ενασχόληση. Το μερίδιο που Λόγου στην όλη εξασφάλιση της ειρήνης είναι ότι επιδεικνύει πρόσφορους όρους για την ειρήνη, στους οποίους μπορούν να συμφωνήσουν όλοι οι άνθρωποι και οι όροι αυτοί αργότερα θα αποτελέσουν τον φυσικό νόμο.
Ολοκληρώνοντας, δέον αποτελεί να παρατεθεί το ότι με την έννοια «φυσικός νόμος», ο Hobbes ορίζει μια αρχή ή έναν γενικό κανόνα που ανακαλύπτει ο Λόγος και δια του οποίου απαγορεύεται ένας άνθρωπος να πράξει εκείνο που είναι καταστροφικό για τη ζωή του ή να στερηθεί τη διασφάλισή της. Επομένως, βλέπουμε πως η ευδαιμονία δεν είναι κάτι που συνδέεται με τη φυσική κατάσταση του ανθρώπου από τη στιγμή που δεν μπορεί να εξασφαλίσει αυτή ως καθαυτή την υγεία, τη χαρά, τον πλούτο και ευτυχισμένη κοινωνική κατάσταση. Η φυσική κατάσταση, όντας άρρηκτα συνυφασμένη με τον πόλεμο, η δυστυχία είναι κάτι που μπορεί εύκολα να τη χαρακτηρίσει, τη στιγμή που ο πόλεμος εν γένει αποτελεί την κύρια και με μεγαλύτερη πηγή αυτής. Ωστόσο, ο φιλόσοφος, μέσα από τα κείμενά του, μας δίνει να καταλάβουμε πως υπάρχει πιθανότητα να είμαστε ευδαίμονες· απλά αυτό μπορεί να επιτύχει καλύτερα μέσα από τη συστηματοποίηση της κοινωνίας υπό μία εξουσία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Μανόλης Αγγελίδης, Θ. Γ., χ.χ. Θεωρίες της πολιτικής και του κράτους , Χομπς,Λοκ, Ρουσσώ, Καντ, Χεγκελ. Αθήνα : Εκδόσεις Σαββαλας .
- Στυλιανού, Ά. (2006). Η έννοια του κοινωνικού συμβολαίου στην πολιτική φιλοσοφία του Χομπς. Αξιολογικά, (1), 101-114.
- Δραγούνη, Β. Κ. (2012). Ο αιώνιος πόλεμος: όψεις του πολέμου στη νεώτερη πολιτική φιλοσοφία (Master’s thesis).
