Της Διαμάντως Γεωργακοπούλου,
Έχετε ακουστά τις έννοιες placebo και nocebo; Πρόκειται για δύο λέξεις κλειδιά που περιγράφουν τις δύο όψεις του φαινομένου της εικονικής δράσης.
Αφενός, η έννοια placebo, σύμφωνα με την Ελληνική Εταιρεία ομοιοπαθητικής Ιατρικής, ορίζεται ως μία ανενεργός ουσία ή ένα εικονικό-αδρανές φάρμακο, ύστερα από τη χορήγηση του οποίου παρατηρείται βελτίωση των συμπτωμάτων του ασθενούς. Οι ιστορικές ρίζες του όρου εντοπίζονται το μεσαίωνα, ωστόσο η πρώτη επίσημη καταγραφή του στην ιατρική πράξη σημειώνεται το 1955 από τον Henry K. Beecher, αναισθησιολόγο του Αμερικανικού στρατού, που ανακάλυψε τη δράση του placebo κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν κατόπιν έλλειψης μορφίνης χορηγήθηκε ενδομυϊκά στους ασθενείς αλατόνερο, για την ανακούφιση του πόνου, έχοντας ευεργετικά αποτελέσματα.
Αφετέρου, η έννοια nocebo κάνει την εμφάνιση της το 1961, όταν ο Walter Kennedy τόνισε ότι η έκβαση της θεραπείας βρίσκεται κυρίως στο μυαλό του ασθενούς και όχι τόσο στο φάρμακο. Πρόκειται για τις ανεπιθύμητες ενέργειες που εμφανίζονται μετά από μια εικονική θεραπεία. Το άτομο υφίσταται την επιβλαβή δράση της εικονικής θεραπείας, ενώ πρέπει να τονιστεί ότι δεν γίνεται λόγος για φαρμακολογικά προκαλούμενες ανεπιθύμητες ενέργειες. Οι δράσεις nocebo είναι αποτέλεσμα του ψυχολογικά αρνητικού πλαισίου που περιβάλλει τη θεραπεία, όπως είναι η προκατάληψη πριν την έναρξη της δοκιμασίας ή προηγούμενες αρνητικές εμπειρίες κατά τη διάρκεια θεραπείας. Οι παρενέργειες της εικονικής θεραπείας είναι πιθανό να είναι υποκειμενικές (πχ. πονοκέφαλος, ναυτία, αποπροσανατολισμός προσοχής) ή ακόμη και αντικειμενικά παρατηρήσιμες όπως εμετοί, τρέμουλο, μεταβολές αρτηριακής πίεσης κ.α.
Σε μία ανάλυση του βιολογικού υποστρώματος της θεραπείας placebo, η μείωση του πόνου στο πλαίσιο της εικονικής δράσης, νευροβιολογικά, εκδηλώνεται με μειωμένη εγκεφαλική δραστηριότητα σε ευαίσθητες στον πόνο εγκεφαλικές περιοχές (πχ. θάλαμος, νήσος) και αυξημένη δραστηριότητα στις κογχομετωπιαίες και προ-μετωπιαίες περιοχές. Στις δραστηριότητες αυτές εμπλέκονται τα νευροδιαβιβαστικά συστήματα των ενδογενών οπιοειδών (ενδορφίνες) και η ντοπαμίνη. Η δράση της εικονικής θεραπείας προκαλεί μειωμένη δραστηριότητα στις μεταιχμιακές και παραμεταιχμιακές περιοχές και αυξημένη δραστηριότητα στις ραχιο-φλοιώδεις περιοχές, παρόμοια –αλλά ασθενέστερη– αυτής των αντικαταθλιπτικών.
Η εικονική θεραπεία είναι αποτελεσματική λόγω της βιολογικής επίδρασης στον οργανισμό του ατόμου, αλλά και λόγω των ψυχολογικών μηχανισμών που λαμβάνουν δράση ύστερα από την χορήγηση της. Μία θεωρία που εξηγεί τα ευεργετικά οφέλη του placebo αλλά και τις αρνητικές επιπτώσεις (nocebo) στηρίζεται στις αρχές της κλασικής συνειρμικής μάθησης. Φάρμακα με εξειδικευμένη και αποδεδειγμένη δράση (π.χ ινσουλίνη, μορφίνη) προκαλούν αναμενόμενα αποτελέσματα (μείωση σακχάρου του αίματος και του πόνου αντίστοιχα). Εντούτοις όμως ερεθίσματα που δεν προκαλούν από τη φύση τους τέτοιου είδους απαντήσεις (π.χ. ουδέτερα δισκία, σύριγγες, χώροι, άνθρωποι) αν συνδεθούν –λόγω χωροχρονικής γειτνίασης– με τα φάρμακα επιβεβαιωμένης δράσης (ινσουλίνη, μορφίνη) τότε αυτά τα αρχικά ουδέτερα ερεθίσματα είναι δυνατόν να προκαλέσουν παρόμοιες απαντήσεις και αποκτούν ιδιότητες δραστικών φαρμάκων. Σύμφωνα και με την θεωρία των προσδοκιών το άτομο είναι πιθανό να υποβάλει τον εαυτό του στη διαδικασία αυθυποβολής και να οδηγηθεί σε ορισμένα αποτελέσματα επειδή έχει τις ανάλογες προσδοκίες.
Αξίζει να τονιστεί ότι οι εικονικές θεραπείες εγείρουν ηθικά και νομικά ζητήματα. Σε διάφορες χώρες, όπως στις ΗΠΑ και τον Καναδά, η χρήση εικονικής θεραπείας συνιστά έσχατη λύση και είναι ηθικά ορθή μόνο στην περίπτωση που δεν υφίστανται διαφορετικά μέσα ίασης. Είναι ηθικά σωστό να χορηγούνται στον ασθενή τέτοιες θεραπείες; Το κάθε άτομο είναι επιτακτική ανάγκη να λαμβάνει εις γνώση του ουσίες στον οργανισμό του. Η χορήγηση placebo φαρμάκων καταπατά τα δικαιώματα αυτά του ασθενή και τον ξεγελά μέσω μιας ψεύτικης θεραπείας. Ωστόσο, η αποτελεσματικότητα των placebo, που έχει αναδειχθεί μέσα από πληθώρα ερευνών, θέτει τις βάσεις για έναν έντονο προβληματισμό. Αν μία εικονική θεραπεία αποτελεί λύση στο πρόβλημα υγείας του ασθενούς, χρειάζεται εν τέλει να μας απασχολεί αυτό το γεγονός; Σημασία στην ιατρική πρέπει να έχει μόνο η έκβαση ή και τα μέσα που οδηγούν σε αυτή;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Θεόδωρος Π. Δασκαλόπουλος (2006) Τα μυστηριώδη φαινόμενα PLACEBO και NOCEBO ΣΕΛΑΣ- ΕΠΕ.
- Τόζιος Σ. (2020). Το φαινόμενο του εικονικού φαρμάκου – ψευδοφαρµάκου (placebo) – Ηθικά ζητήματα. Ελληνικό Περιοδικό Νοσηλευτικής Επιστήμης 13(1).
- Τι είναι placebo, homeopathy.gr. Διαθέσιμο εδώ
