Της Φένιας Γιαννακοπούλου,
Στις κατευθυντήριες γραμμές για την επόμενη συνέλευση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η Πρόεδρος Ursula von der Leyen, περιέλαβε τη δημογραφία ως μία από τις μεγαλύτερες τάσεις, οι οποίες, παράλληλα με την κλιματική αλλαγή και τη ψηφιοποίηση, πρόκειται να αναμορφώσουν τις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Με επιστολή της προς την Dubravka Suica, Αντιπρόεδρο της Επιτροπής για τη Δημοκρατία και τη Δημογραφία, η Πρόεδρος von der Leyen προέβη στην ανάθεση της αποστολής σύνταξης του Πράσινου Χάρτη για τη γήρανση, ο οποίος θα αποτελέσει τη βάση της συζήτησης περί μακροπρόθεσμων συνεπειών της γήρανσης, ιδίως όσον αφορά στις παροχές υγείας και το συνταξιοδοτικό σύστημα, και θα εισάγει τον προβληματισμό σχετικά με το πώς θα δημιουργηθεί μία περισσότερο δραστήρια τρίτη ηλικία. Ανταποκρινόμενη στην πρόκληση, η Επιτροπή, παρουσίασε τον Ιούλιο του 2020 την Έκθεση για τη Δημογραφική Αλλαγή και τον Ιανουάριο του 2021, εξέδωσε τον Χάρτη για τη Γήρανση και την ενίσχυση της αλληλεγγύης και της υπευθυνότητας μεταξύ των γενεών.
Οι Ευρωπαίοι ζουν περισσότερο. Το προσδόκιμο ζωής έχει αυξηθεί τις τελευταίες δεκαετίες κατά 10 έτη, τόσο για τους άνδρες, όσο και για τις γυναίκες. Το 2070, το προσδόκιμο ζωής αναμένεται να αγγίξει τα 86 έτη για τους άνδρες και τα 90 έτη για τις γυναίκες. Το σημαντικότερο, ωστόσο, δεν είναι το γεγονός ότι ζουν περισσότερο, αλλά το ότι διανύουν το μεγαλύτερο τμήμα της ζωής τους έχοντας μία γενικά καλή κατάσταση υγείας. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ο αριθμός των καταγεγραμμένων ως «υγειών ετών» ανέρχεται στα 64 έτη για τις γυναίκες και στα 63 για τους άνδρες.
Από τη δεκαετία του 1960 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1990, ο μέσος όρος των γεννήσεων ανά γυναίκα στην Ευρώπη παρουσίαζε αύξηση. Το 2018, ο αριθμός αυτός σταθεροποιήθηκε στα 1,55 παιδιά ανά γυναίκα. Αυτό είναι ιδιαιτέρως ανησυχητικό, εάν συλλογιστεί κανείς ότι ο μέσος όρος παιδιών που πρέπει να γεννώνται κατ’ έτος προκειμένου να διατηρηθεί ο πληθυσμός είναι τα 2,1. Επίσης, οι γυναίκες, κατά μέσο όρο, αποκτούν παιδιά σε μεταγενέστερο στάδιο της ζωής τους (από τα 29 έτη το 2001, στα 31 έτη το 2018).
Ο πληθυσμός της γηραιάς ηπείρου φαίνεται να είναι περισσότερο γηραιός από ποτέ. Από το 2019 μέχρι το 2070, εκτιμάται ότι το ποσοστό των ατόμων άνω των 80 ετών θα έχει ξεπεράσει το 26%. Την ίδια στιγμή, ο ενεργός πληθυσμός της Ευρώπης (20-64 ετών) πρόκειται να μειωθεί δραματικά. Το 2019, αντιστοιχούσε στο 59% του συνολικού πληθυσμού, ενώ το 2070 προβλέπεται να αντιπροσωπεύει λιγότερο από το 51%.
Ένας επιπλέον παράγοντας της δημογραφικής αλλαγής που σημειώνεται στην Ε.Ε. είναι η κινητικότητα που σημειώνεται εντός των κόλπων της. Το 2019, οι υπήκοοι τρίτων χωρών αντιπροσώπευαν το 4,9% του ευρωπαϊκού πληθυσμού και περίπου 13,3 εκατομμύρια ευρωπαίοι πολίτες διέμεναν σε κάποιο διαφορετικό του κράτους καταγωγής τους, κράτος – μέλος της Ε.Ε.. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980, ο αριθμός των αφίξεων στην Ε.Ε. υπερσκέλιζε εκείνο των αναχωρήσεων, έχοντας ως αποτέλεσμα ένα καθαρό θετικό στις μεταναστευτικές ροές.
Εντούτοις, ο πληθυσμός της Ευρώπης, αλλάζει μέγεθος. Το 2012, ο αριθμός των θανάτων υπερέβη για πρώτη φορά τον αριθμό των γεννήσεων. Αυτό σημαίνει ότι, σε περίπτωση που δεν υφίστατο το καθαρό θετικό μεταναστεύσεων, η μείωση του ευρωπαϊκού πληθυσμού θα ήταν ήδη ορατή. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις, ο πληθυσμός της Ευρώπης θα παραμείνει μάλλον σταθερός κατά τις επόμενες δύο δεκαετίες και έπειτα θα ξεκινήσει να μειώνεται. Αναμένεται να φθάσει τα 449 εκατομμύρια πριν το 2025 και να έχει μειωθεί μέχρι τα 424 εκατομμύρια το 2070.
Ποιες είναι, ωστόσο, οι συνέπειες της δημογραφικής μεταβολής στην κοινωνία;
Ο ενεργός πληθυσμός της Ευρώπης των 27 βαίνει μειούμενος εδώ και δεκαετίες και το 2070 θα προσεγγίσει το ιστορικό χαμηλό του 18%. Από την άλλη πλευρά, οι αλλαγές στην ηλικιακή σύσταση της Ε.Ε. θα συνοδευθούν από μεταβολές στη ζήτηση αγαθών και υπηρεσιών. Αναμένεται, λοιπόν, να σημειωθεί αύξηση της ανάγκης για ιατρική περίθαλψη και μακροχρόνια φροντίδα ηλικιωμένων. Η εξασφάλιση μίας αξιοπρεπούς διαβίωσης για τους ηλικιωμένους είναι αναμφισβήτητα χρέος κάθε κοινωνίας, ωστόσο είναι γεγονός ότι απαιτεί υπέρογκες δαπάνες. Τα έσοδα για τη χρηματοδότηση των ανωτέρω παροχών, δεν προέρχονται αποκλειστικά από τις ασφαλιστικές εισφορές των συνταξιούχων, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις προκύπτουν από φορολογικές επιβαρύνσεις που επιβάλλονται στον ενεργό πληθυσμό.
Άξιο αναφοράς είναι, επίσης, το γεγονός ότι στις περιοχές όπου σημειώνεται ταχεία πληθυσμιακή αύξηση, επικρατούν υψηλότερα κατά κεφαλήν εισοδήματα. Μεγάλο τμήμα του πληθυσμού της Ευρώπης θα έρθει συνεπώς αντιμέτωπο με μία διπλή πρόκληση, ραγδαίας μείωσης του πληθυσμού και χαμηλού κατά κεφαλήν εισοδήματος. Το βάρος που θα κληθεί να αναλάβει ο μέσος εργαζόμενος είναι δυσανάλογο, ιδιαιτέρως αν λάβει κανείς υπόψη ότι το 2019 αντιστοιχούσαν κατά μέσο όρο 3 εργαζόμενοι για κάθε άτομο ηλικίας άνω των 65 ετών και ότι μέχρι το 2070, ο αριθμός αυτός προβλέπεται να έχει μειωθεί στους 1,7.
Τα προβλήματα είναι υπαρκτά και πρέπει να μας απασχολήσουν ιδιαιτέρως σαν χώρα, καθώς σύμφωνα με προβλέψεις, το 2021 θα μετρήσουμε μισό εκατομμύριο λιγότερους Έλληνες σε σύγκριση με το 2011. Οι λύσεις είναι πλείονες, και σίγουρα ανάμεσά τους δεν συγκαταλέγονται η απαισιοδοξία και ο πανικός. Αφενός, θα πρέπει να δημιουργηθούν δομές στήριξης και ενημέρωσης νέων γονέων. Βασικός στόχος αυτών των δομών πρέπει να είναι η εξάλειψη κάθε ενδοιασμού που μπορεί να έχουν οι μέλλουσες μητέρες, αναφορικά με την επίπτωση που θα μπορούσε να έχει η απόκτηση ενός παιδιού στην επαγγελματική τους πρόοδο και την ιεραρχική τους ανέλιξη. Επιπλέον, κρίσιμη παρουσιάζεται η χορήγηση επιδομάτων που θα καλύπτουν όχι μόνον τα βασικά έξοδα του τοκετού, αλλά θα επαρκούν για την ικανοποίηση των αναγκών των παιδιών μέχρι την ηλικία των 3 ετών, οπότε και κρίνεται ότι σταματά να είναι αναγκαία η συνεχής παρουσία των γονέων στο σπίτι. Αφετέρου, θα ήταν αρκετά πρακτικό αν επιδιώκαμε να εντάξουμε τους μεγαλύτερους σε ηλικία σε ένα καθεστώς μερικής απασχόλησης.
Με άλλα λόγια, κρίνεται αναγκαία η προώθηση μίας διαφορετικής αντίληψης περί ικανοτήτων και υποχρεώσεων της τρίτης ηλικίας. Οι ηλικιωμένοι μας πρέπει να μυηθούν στην ιδέα της δια βίου μάθησης, εμπλουτίζοντας τις γνώσεις και τα προσόντα τους, εξαντλώντας την ενεργητικότητά που τόσο βίαια τους στερείται με την τοποθέτηση της ταμπέλας «υπερήλικας».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ο αντίκτυπος της δημοgραφικής αλλαγής στην Ευρώπη, ec.europa.eu, διαθέσιμο εδώ
- European Commission Report on the Impact of Demographic Change, ec.europa.eu, διαθέσιμο εδώ
