Της Ελένης – Μαρίας Παναγή,
Δίλημμα! Μια κατάσταση με την οποία ερχόμαστε αντιμέτωποι αρκετές φορές στην καθημερινότητά μας και χαρακτηρίζεται από τη δυσκολία επιλογής μεταξύ περισσοτέρων εναλλακτικών. Το δίλημμα του φυλακισμένου είναι μια τέτοια χαρακτηριστική περίπτωση διλήμματος μέσω της οποίας εξηγούνται με τον πλέον εύληπτο τρόπο ο μηχανισμός λήψης αποφάσεων ενός ορθολογικού ατόμου, καθώς και οι σταθμίσεις δικαιοσύνης και αμοιβαιότητας, που λαμβάνουν χώρα εκ μέρους του.
Αρχικά, όμως, πρέπει να αποσαφηνιστεί η έννοια του ορθολογικού ατόμου (homo oeconomicus). Πρόκειται για ένα άτομο που, δρώντας με ιδιοτέλεια και απορρίπτοντας οποιαδήποτε συναισθηματική αδυναμία, επεξεργάζεται τα προσληφθέντα από αυτόν στοιχεία και προβαίνει εν τέλει σε εκείνες τις επιλογές που μεγιστοποιούν την ατομική του ωφέλεια. Αυτή ακριβώς τη συμπεριφορά και δράση του homo oeconomicus προσπαθεί να προβλέψει η επιστήμη της οικονομικής ανάλυσης του δικαίου με τη χρήση οικονομικών εργαλείων. Παρόλα αυτά, έχει παρατηρηθεί ότι η συμπεριφορά μας δεν είναι τέλεια ορθολογική, καθώς υποπίπτουμε σε κάποιες βουλητικές αδυναμίες απόλυτα συναφείς με την ανθρώπινη φύση μας. Μία από αυτές είναι και το γεγονός πως κατά τη λήψη των αποφάσεών μας λαμβάνουμε υπόψη μας αισθήματα δικαιοσύνης και αμοιβαιότητας, με αποτέλεσμα να δυσκολευόμαστε να εξισορροπήσουμε το εγωιστικό μας συμφέρον με τα αισθήματα αυτά. Αυτή ακριβώς τη δυσκολία μας αποτυπώνει και αποδεικνύει περίτρανα το «δίλημμα του φυλακισμένου». Για να γίνει πλήρως κατανοητό αυτό το θεωρητικό κατασκεύασμα, θα πρέπει να προβούμε σε μια σύντομη περιγραφή του.
Στο κατασκεύασμα αυτό πρωταγωνιστές είναι δύο μέλη μιας εγκληματικής οργάνωσης, οι οποίοι έχουν συλληφθεί και κρατούνται σε διαφορετικούς χώρους, προκειμένου να υποβληθούν στη διαδικασία της ανάκρισης. Κατά την ανάκριση οι εγκληματίες καλούνται να επιλέξουν μεταξύ τριών στάσεων συμπεριφοράς. Η πρώτη τους επιλογή είναι να αλληλοπροδοθούν, με αποτέλεσμα να τους επιβληθεί ποινή δύο ετών. Η δεύτερη τους εναλλακτική είναι να προδώσει ο ένας εξ αυτών τον συγκρατούμενό του και ο δεύτερος να σιωπήσει με συνέπεια ο πρώτος να αφεθεί ελεύθερος και ο δεύτερος να φυλακισθεί για τρία έτη. Η τελευταία επιλογή είναι αυτή της μεταξύ τους συνεργασίας, η οποία συνεπάγεται να παραμείνουν και οι δύο σιωπηλοί υφιστάμενοι ένα έτος φυλάκισης ο καθένας. Προς εφαρμογή της κεντρικής ιδέας της οικονομικής ανάλυσης του δικαίου περί ορθολογικότητας, κάθε κρατούμενος έχοντας ως κύριο γνώμονα την εξυπηρέτηση του προσωπικού του συμφέροντος πρέπει να επιλέξει την προδοσία. Όμως, αυτή η επιλογή ελλοχεύει τον κίνδυνο της αλληλοπροδοσίας και συνεπώς της καταδίκης του σε δύο έτη φυλάκισης αντί της απελευθέρωσής του. Συνεπώς, το καλύτερο σενάριο για αυτούς είναι να συνεργασθούν και να παραμείνουν σιωπηλοί, γιατί έτσι θα εξυπηρετήσουν καλύτερα το προσωπικό τους όφελος υφιστάμενοι ένα έτος φυλάκισης. Παρατηρείται έτσι πως η ομαδική ορθολογικότητα, η οποία τείνει στη βέλτιστη ικανοποίηση του συμφέροντος και των δύο πλευρών επιτυγχάνει καλύτερα αποτελέσματα σε σχέση με την ατομική ορθολογικότητα.
Είναι γεγονός ότι αυτή η άνω περιγραφόμενη διλημματική κατάσταση παίρνει σάρκα και οστά σε πολλές εκφάνσεις του ευρύτερου δημοσίου βίου μας. Πράγματι, εμείς ως κοινωνοί του δικαίου θα αποκομίζαμε πολύ περισσότερα οφέλη αν επιλέγαμε να συνεργαζόμαστε δίνοντας προβάδισμα στην ομαδική ορθολογικότητα και αφήναμε πίσω την ατομική. Η παιγνιώδης αυτή κατάσταση του διλήμματος του φυλακισμένου βρίσκει εφαρμογή κυρίως στον χώρο των δημοσίων αγαθών. Ας πάρουμε για παράδειγμα τις δημόσιες συγκοινωνίες. Πόσοι πολίτες χρησιμοποιούν τα μέσα μαζικής μεταφοράς δίχως να ακυρώνουν το προβλεπόμενο εισιτήριο; Το ποσοστό μπορεί να μην είναι πολύ μεγάλο αλλά οπωσδήποτε το κοινωνικό κόστος είναι αρκετά υψηλό. Ο λαθρεπιβάτης δρώντας κατ΄ωαυτόν τον τρόπο σκέπτεται ορθολογικά δεδομένου του ότι μεγιστοποιεί το ατομικό του όφελος (απόλαυση δημοσίων συγκοινωνιών) με το μικρότερο κόστος (δίχως να καταβάλει το προβλεπόμενο αντίτιμο). Ο λαθρεπιβάτης δρα δηλαδή σαν τον εγκληματία του παραπάνω παραδείγματος στην περίπτωση που προδίδει τον συγκατηγορούμενο του με τον τελευταίο να σιωπά. Στην περίπτωση που όλοι μας δρούσαμε κατ΄ αντίστοιχο τρόπο, μεταφερόμενοι με τις δημόσιες συγκοινωνίες δίχως την καταβολή του προβλεπόμενου αντιτίμου, αλληλοπροδίδοντας δηλαδή ο ένας τον άλλον, τότε θα κατέρρεαν οι δημόσιες συγκοινωνίες, καθώς δεν θα ανευρίσκονταν πόροι για τη συντήρηση τους. Συνεπώς, η κατάσταση η οποία θα διαμορφωνόταν θα ήταν πολύ χειρότερη σε σχέση με αυτήν που προκύπτει αν ο καθένας μας καταβάλει ένα μικρό αντίτιμο.
Μήπως τελικά ορθολογική επιλογή συνιστά η επιλογή της σύμπλευσης των συμπεριφορών όλων των πολιτών; Η απάντηση είναι μάλλον θετική δεδομένου του ότι ο ορθολογικά σκεπτόμενος άνθρωπος πέραν του εφήμερου σκέπτεται και το μακροπρόθεσμο όφελός του. Μελέτες μάλιστα έχον δείξει πως οι άνθρωποι επιλέγουν την οδό της συνεργασίας, διότι αναμένουν από τους συμπολίτες τους να επιδείξουν μια αντίστοιχη συμπεριφορά στα πλαίσια της αμοιβαιότητας. Φυσικά το πρόβλημα σε όλη αυτή τη διλημματική κατάσταση του ποια συμπεριφορά ικανοποιεί καλύτερα το προσωπικό συμφέρον έγκειται στην αδυναμία πρόβλεψης των συμπεριφορών των άλλων συμπολιτών μας και στην δυσκολία συντονισμού των δράσεών μας, γεγονός που ενισχύει τη ροπή προς την παρανομία.
Άλλα παραδείγματα που μπορούν να αντληθούν αφορούν τα λεγόμενα περιβαλλοντικά αγαθά, τα οποία αρκετές φορές τυγχάνουν αλόγιστης κατανάλωσης από τους πολίτες, οι οποίοι επιθυμούν να ικανοποιήσουν τις προσωπικές τους ανάγκες δίχως να υπολογίζουν τα υπέρμετρα κόστη για το κοινωνικό σύνολο. Μπορεί η ρίψη απορριμμάτων σε δημόσιο χώρο μεμονωμένα από τον καθένα μας να μην προκαλεί τεραστίων διαστάσεων συνέπειες στο περιβάλλον αλλά αν αυτή η πρακτική υιοθετηθεί από την πλειοψηφία των κοινωνών, τότε η ρύπανση θα είναι σημαντική. Παρά το γεγονός ότι η διατήρηση ενός καθαρού περιβάλλοντος συνεπάγεται αυξημένο προσωπικό κόστος (π.χ. κατανάλωση χρόνου για ανεύρεση κάδου απορριμμάτων), εξυπηρετεί εν τέλει καλύτερα το ατομικό μας όφελος υπό την προϋπόθεση ότι και οι υπόλοιποι συμπολίτες μας πράξουν αναλόγως.
Προκειμένου συνεπώς να χαλιναγωγηθεί η συμπεριφορά των πολιτών και να διαφυλαχθεί η καλή λειτουργία της δημόσιας ζωής, η Πολιτεία πρέπει να λάβει ισχυρά μέτρα (επιβολή αυστηρών προστίμων και εντατικοί έλεγχοι τήρησης των μέτρων), τα οποία θα κατευθύνουν τα άτομα προς τις βέλτιστες επιλογές, καθώς τα ίδια, προτάσσοντας το ατομικό τους συμφέρον, πιθανότατα να μην οδηγηθούν προς αυτές. Στόχος συνεπώς της Πολιτείας είναι να ωθήσει τα άτομα σε επιλογές συνεργασίας και συντονισμένης δράσης, προκειμένου να εξυπηρετηθούν τόσο η κοινωνική όσο και η ατομική ευημερία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ιδιωτική Αυτονομία και Προστασία του Καταναλωτή: Μια συμβολή στη συμπεριφορική οικονομική ανάλυση του δικαίου – Αντώνης Γ. Καραμπατζός, Εκδόσεις: Π.Ν. Σάκκουλας
- “Θεωρία Παιγνίων: Το δίλημμα του φυλακισμένου”, διαθέσιμο εδώ
