Του Χριστόφορου Σωτηρίου,
Με την εισβολή της φασιστικής Ιταλίας και στη συνέχεια και της ναζιστικής Γερμανίας στην Ελλάδα την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου πέρα από τις στενώσεις και τα βασανιστήρια που υπήρχαν σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, υπήρξε και η στέρηση της έκφρασης σε διάφορα είδη τέχνης (π.χ. θέατρο). Ο απελευθερωτικός οργασμός, που μεταφέρθηκε σε υλική δύναμη στα πεζοδρόμια των πόλεων και στα βουνά, μεταφέρθηκε και σε πάθος αγωνιστικής εκδήλωσης δια μέσου του βιβλίου και του θεάτρου. Μέσα στην πειραματική, εξαθλιωμένη Ελλάδα της κατοχής, παρατηρήθηκε μια πρωτοφανής άνθηση, ενώ η θεατρική κίνηση ανερχόταν σε άγνωστα έως τότε ενέργεια. Ο λαός αντέχοντας τα δεινά και βλέποντας την αγωνιστική του άνοδος αναζητούσε ανώτερες μορφές ψυχαγωγίας, καλλιέργειας, μόρφωσης που μετέδιδαν οι ηθοποιοί.
Η θεατρική λογοκρισία, και η ελληνική αλλά κυρίως των αρχών της κατοχής αγρυπνούσε για να καταπνίγει τη φωνή του θεάτρου όπου μέσα από αυτό προβαλλόταν το δίκιο και η αλήθεια. Ο συνεχής αγώνας των θιάσων με τις Αρχές συχνά προσλάμβανε επικίνδυνη μορφή. Με την έναρξη της κατοχής και από την 4η Αυγούστου εφαρμόστηκε ο νόμος «περί ελέγχου θεατρικών έργων» με συμπληρωματικές αστυνομικές διατάξεις. Κάθε έργο, πριν ανέβει στο σανίδι, ελεγχόταν από τρεις επιτροπές, την ελληνική, γερμανική και ιταλική. Στη γενική πρόβα παρίσταντο όλες οι επιτροπές. Οι απαγορεύσεις ήταν αναρίθμητες. Μεταξύ αυτών, πιο αξιοσημείωτες ήταν το ανέβασμα έργων συμμαχικών συγγραφέων ή που αναφέρονταν σε συμμαχικές χώρες, δηλαδή η αναφορά των λέξεων: Αμερική, Αγγλία, Γαλλία, Αμερικανός, Άγγλος -για ευνόητους λόγους. Επίσης, απαγορευόταν να γίνεται στη σκηνή αναφορά στην πείνα και την έλλειψη τροφίμων που υπήρχαν στη χώρα αλλά και των διαφόρων κακουχιών. Στα σκηνικά απαγορευόταν να απεικονίζονται βουνά, επειδή συμβόλιζαν τον αντάρτικο αγώνα και προκαλούσαν ενθουσιασμό στις τάξεις του κοινού. Οι θιασάρχες αμφιταλατεύονταν ως προς το τι πρέπει να κάνουν γιατί από μια ήταν υποχρεωμένοι να υποστηρίξουν τη γερμανική δραματουργία, καθώς υπήρχε κίνδυνος για τη ζωή τους και απ’ την άλλη απαγορευόταν αυστηρά να παρουσιάσουν επί σκηνής έργα συγγραφέων των συμμαχικών χωρών. Μερικοί θίασοι όπως των Βεάκη-Μανωλίδου-Παπά-Δενδραμή, του Θεάτρου Τέχνης κ.ά. κατέφευγαν σε τεχνάσματα, συνήθως μετονομάζοντας τους τίτλους έργων, κυρίως στα αμερικανικά και σοβιετικά έργα καθώς και τα ονόματα των συγγραφέων. Σε περίπτωση που οι δυνάμεις του Άξονα αποκάλυπταν τα επινοήματα των καλλιτεχνών, οι κυρώσεις που τους επιβάλλονταν ήταν συνήθως χρηματικά πρόστιμα, κλείσιμο θεάτρων και συλλήψεις.
Ένα άλλο όπλο στην φαρέτρα του θεάτρου και όχι μόνο είναι πως στην ελληνική επαρχία κάνει την εμφάνιση του στα ορεινά, το «θέατρο του βουνού», ένα από τα πολλά θεατρικά είδη που υπηρέτησε πιστά τον αντιστασιακό αγώνα. Το δραματολόγιο του «θεάτρου του βουνού» αποτελείται κυρίως από πρωτότυπα αυτοσχέδια έργα, τα οποία σαν θέμα είχαν την Ελληνική Επανάσταση του 1821, τις αντίξοες επιθετικές επιθέσεις των ανταρτών στα αφιλόξενα ελληνικά βουνά κ.α.
Τέλος, τα έργα πάντα εκφραστικά αν και κάποιες φορές άτεχνα παρουσιάζονταν σε σχολεία και πλατείες της ελληνικής επαρχίας όπου και ανταποκρίθηκαν στις αγωνίες και τις προσδοκίες του μαχόμενου έθνους. Αυτές οι προσδοκίες ξεκίνησαν να εκπληρώνονται όταν το 1942 ο Βασίλης Ρώτας ίδρυσε το «Θεατρικό Σπουδαστήριο», όπου δίδαξαν σπουδαίες προσωπικότητες της εποχής όπως ο Αυγέρης, ο Σιδέρης, ο Τσαρούχης, ο Φωκάς κ.ά., ενώ, παράλληλα, με πρωτοβουλία του δίνονταν παραστάσεις σε σχολεία και θέατρο είτε δωρεάν είτε συγκεντρώνοντας τις εισπράξεις υπέρ του αγώνα της αντίστασης. Την ίδια χρονιά, ιδρύθηκε και το Θέατρο Τέχνης του Καρόλου Κουν. Ο ίδιος ο σκηνοθέτης αναφέρεται στην παράλληλη πρωτοβουλία: «… Η εποχή της Κατοχής ήταν μια συναισθηματική πλούσια εποχή. Έπαιρνες και έδινες πολλά. Μας ζώνανε κίνδυνοι, στερήσεις, βία και τρομοκρατία. Γι’ αυτό σαν άνθρωποι αισθανόμασταν την ανάγκη πίστης, εμπιστοσύνης, συναδέλφωσης, έξαρσης και θυσίας».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Λεύκωμα «60 χρόνια Εθνικό Θέατρο», 1932-1992, εκδ. «Κέδρος», Αθήνα 1992.
- Το ελληνικό θέατρο στον πόλεμο και την κατοχή, briefingnews.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Το θέατρο στην Κατοχή, thessalonikiartsandculture.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Γ. Α Λεονταρίτη, «Το θέατρο στην Κατοχή», εφ. «Καθημερινή», 7 Μαρτίου 1993.
