Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,
Σε μια περίοδο που το ανθρώπινο είδος βρισκόταν σε ένα νομαδικό στάδιο, δίχως, δηλαδή, μόνιμες εγκαταστάσεις, ορισμένες ομάδες ανθρώπων αποφάσισαν να δημιουργήσουν σταθερούς χώρους κατοίκησης, περνώντας έτσι σε μια νέα φάση της ιστορίας της ανθρωπότητας. Με τα μέχρι στιγμής δεδομένα, αυτή η ρηξικέλευθη αλλαγή φαίνεται να συντελέστηκε στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, καθώς σε αυτόν τον χώρο υπήρχαν οι κατάλληλες κλιματολογικές συνθήκες για την ανάπτυξη της γεωργίας (βρισκόμαστε περίπου στο 10.000 π.Χ.). Η μεταβολή αυτή, ασφαλώς, έγινε σταδιακά και σε βάθος πολλών χρόνων, ωστόσο αρχίζουμε να συναντάμε μέσα στους πολλούς νομάδες και διάσπαρτους μόνιμους οικισμούς στη ζώνη αυτή.
Ένας τέτοιος οικισμός ήταν και το Catal Höyük (Τσατάλ Χουγιούκ), στη σημερινή Τουρκία και πιο συγκεκριμένα στη περιοχή του Ικονίου, ο οποίος αποτελεί μέχρι στιγμής ένα πρωτότυπο δείγμα σταθερής εγκατάστασης των προϊστορικών χρόνων. Η εμφάνισή του, αν μη τι άλλο, συνδέεται με την ανάπτυξη της γεωργίας, ενώ στους λόγους δημιουργίας του πρέπει να προσθέσουμε την ανάγκη που είχε αυτή η ομάδα ανθρώπων για έναν ασφαλή χώρο, που θα τους προστάτευε από τα άγρια ζώα, αλλά και από τους άλλους ανθρώπους που λεηλατούσαν ό,τι έβρισκαν, καθώς βρίσκονταν ακόμα στο στάδιο του κυνηγιού και της καρποσυλλογής. Η θεμελίωσή του τοποθετείται γύρω στο 6.500 π.Χ. (αν και ορισμένοι ειδικοί τον θεωρούν παλαιότερο περί το 7.400 π.Χ.) και γνώρισε μια μακρά περίοδο κατοίκισης, με το τέλος του να εντοπίζεται στα μέσα της 6ης χιλιετίας. Η έκτασή του υπολογίζεται συνολικά σε 300 στρέμματα και ο πληθυσμός του, κατά μέσο όρο, κυμαινόταν στα 5.000-6.000 άτομα.
Αυτό που κεντρίζει το ενδιαφέρον μας είναι ο τρόπος με τον οποίο ήταν διαμορφωμένα τα σπίτια. Επρόκειτο για μικρά ορθογώνια οικήματα (κατά κανόνα 25 τ.μ.), τα οποία ήταν όλα τοποθετημένα το ένα δίπλα στο άλλο, έτσι δεν υπήρχαν δρόμοι και οι κάτοικοι κινούνταν από το ένα μέρος στο άλλο, περπατώντας πάνω από τις στέγες και εκεί βρισκόταν η είσοδος για το σπίτι. Με τον τρόπο αυτό, εξασφάλιζαν ένα συμπαγές τείχος, που τους προστάτευε από τις εξωτερικές απειλές. Επίσης, αυτό που αξίζει ν’ αναφέρουμε είναι η παρουσία νεκρών κάτω από τα δάπεδα των σπιτιών. Οι σοροί των θανόντων, στην αρχή, τοποθετούνταν στην ύπαιθρο για να φάνε τις σάρκες τους τα άγρια ζώα και στη συνέχεια, εναποτίθεντο στις οικίες, αν και υπήρχαν φορές που δε γινόταν αυτή η διαδικασία. Ο λόγος που ακολουθούνταν αυτή η διαδικασία ήταν για ν’ αποφευχθούν οι πιθανότητες μόλυνσης, ενώ επέλεγαν να ενταφιάζουν τους νεκρούς στα σπίτια τους, ενδεχομένως από σεβασμό προς τους προγόνους, κάτι που παρατηρείται σε άλλους πολιτισμούς ανά τους αιώνες και αποκαλείται λατρεία των προγόνων. Οι νεκροί χωρίζονταν μεταξύ τους και οι άντρες ήταν στη μια μεριά και οι γυναίκες με τα παιδιά στην άλλη. Στους τελευταίους παρατηρούμε και ορισμένα κτερίσματα, όπως χάντρες.
Σε ορισμένα σπίτια του οικισμού συναντάμε τοιχογραφίες και κεφαλές ταύρων στους τοίχους, κάτι που μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως επρόκειτο για ιερά, παρά για οικίες. Οι απεικονίσεις των τοιχογραφιών αναπαριστούσαν γυναικείες μορφές, ταύρους, κριάρια, αγριογούρουνα, γεωμετρικά σχήματα, αλλά και σκηνές κυνηγιού. Επίσης, και σε αυτούς τους χώρους υπήρχαν συγκεντρώσεις ανθρώπινων οστών στο δάπεδο, περισσότερες, όμως, από ό,τι στις απλές οικίες. Η παρουσία των γυναικείων μορφών στους τοίχους, σε συνδυασμό με ορισμένα ειδώλια ευτραφών γυναικών, με έντονα τα θηλυκά στοιχεία (τα ειδώλια αυτά στη γλώσσα της αρχαιολογίας ονομάζονται στεατοπυγικά), υποδηλώνουν πως μια από τις λατρείες που υπήρχαν εκεί ήταν αφιερωμένη στη γυναικεία γονιμότητα και στη Μητέρα Θεά ή Μητέρα Γη. Η μεγάλη σημασία που έδειχναν στις γυναίκες μάς φανερώνει την κοινωνική ζωή στο Catal Höyük, που πρέπει μάλλον να επικρατούσε κοινωνική ισότητα μεταξύ των φύλων.
Η καθημερινότητα των ανθρώπων του οικισμού πρέπει να κινούνταν γύρω από τη γεωργία, για να εξασφαλίσουν «τον άρτον τον επιούσιον», με την καλλιέργεια σιταριού και λιγότερο κριθαριού, ενώ ενδέχεται να εξέτρεφαν και βοοειδή. Παρόλα αυτά, το κυνήγι δεν απουσίαζε από τις συνήθειές τους. Τα παραγόμενα προϊόντα αποθηκεύονταν σε χώρους μέσα στα σπίτια και μαγειρεύονταν μέσα σε αυτά, αφού έχουν εντοπιστεί και εστίες.
Εκτός από τις ασχολίες αυτές, δημιουργήθηκε η ανάγκη για την παραγωγή διάφορων εργαλείων, με αποτέλεσμα να αναπτυχθούν διάφορες τέχνες. Εξαιρετικά δείγματα, για τα δεδομένα της εποχής, εμφανίζει η κεραμική, με καλοσχηματισμένα αγγεία που φέρουν διακόσμηση. Επίσης, κατασκευάζονταν εργαλεία για οικιακή χρήση, αλλά και για το κυνήγι, ειδώλια και κοσμήματα.
Οι λόγοι της παρακμής του οικισμού δεν είναι ξεκάθαροι μέχρι στιγμής, ωστόσο μπορούμε να εικάσουμε πως εγκαταλείφθηκε σταδιακά, διότι οι κάτοικοί του αναζητούσαν πιο εύφορα μέρη. Το Catal Höyük ήρθε για πρώτη φορά στο φως το 1958 από τον James Mellaart και άρχισε ν’ ανασκάπτεται συστηματικά την πρώτη πενταετία της δεκαετίας του ΄60. Έκτοτε οι έρευνες δεν έχουν σταματήσει και μάλιστα, το 2012, ο χώρος εντάχθηκε στα Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO, καθώς αποτέλεσε ένα πρωτότυπο δείγμα οικισμού κατά την προϊστορική περίοδο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Σάμψων Αδαμάντιος (2014), Προϊστορική Αρχαιολογία της Μεσογείου, Αθήνα: Εκδόσεις Α. Καρδαμίτσα
- Balter Michael (2004), The Goddess and the Bull: Catalhöyük An Archaeological Journey to the Dawn of Civilization, Νέα Υόρκη: Εκδόσεις Free Press
- Από την ιστοσελίδα Αρχαιολογία, στο «Τσατάλ Χουγιούκ: Ανατέμνοντας τον νεολιθικό οικισμό», Διαθέσιμο εδώ
