Του Μάριου – Πέτρου Δελατόλα,
Βρισκόμαστε στο έτος 1964. Τα γεγονότα στην Κύπρο έχουν οδηγήσει σε τέλμα και στις 20 Αυγούστου φτάνει το μήνυμα του Dean Acheson εκ μέρους της κυβέρνησης των Η.Π.Α. προς τον Έλληνα Πρωθυπουργό, Γεώργιο Παπανδρέου.
Ας πάρουμε, όμως, τα γεγονότα από την αρχή. Η Κύπρος έγινε επίσημα ανεξάρτητο κράτος το 1960, βάσει των Συμφωνιών Ζυρίχης-Λονδίνου του Φεβρουαρίου του 1959. Δεν είναι επί της παρούσης να αναλυθούν όλες οι λεπτομέρειες των παραπάνω συμφωνιών παρά μόνο το εξής: Δεν επιτρεπόταν για κανέναν λόγο η ένωση της νήσου με άλλη χώρα. Αυτός ήταν ο συμβιβασμός που έπρεπε να κάνει ο κυπριακός λαός, αφήνοντας κατά μέρος το κύριο αίτημα της ΕΟΚΑ για ένωση με την Ελλάδα, με σκοπό να πετύχει την απελευθέρωση από τον βρετανικό ζυγό.
Το πρόβλημα με αυτές τις συμφωνίες και το Κυπριακό Σύνταγμα –που ήταν επιβαλλόμενο και όχι με βάση τη θέληση της πλειοψηφίας του κυπριακού λαού– ήταν πως έδινε υπέρμετρη εξουσία στην τουρκοκυπριακή κοινότητα εντός του κράτους, με δικαίωμα βέτο σε πολλούς τομείς (μορφή συναινετικής δημοκρατίας). Το παραπάνω γεγονός κατέστησε για ένα διάστημα τη λήψη αποφάσεων αδύνατη στο εσωτερικό της Κύπρου, μέχρι το 1963. Τότε, ο Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας και Αρχιεπίσκοπος, Μακάριος, προσπάθησε να αλλάξει το Σύνταγμα. Οι Τουρκοκύπριοι αποχώρησαν από την εξουσία, διαμαρτυρόμενοι για μια τέτοια αλλαγή, που θα παραβίαζε τις Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου, και κλείστηκαν σε θύλακες, με πολλά επακόλουθα. Οι Ηνωμένες Πολιτείες παρακολουθούσαν το συγκεκριμένο ζήτημα με ανησυχία για δύο λόγους. Πρώτον, γιατί διέβλεπαν πως η ΕΣΣΔ προσπαθούσε να επέμβει και να επηρεάσει τις εξελίξεις στη νήσο και δεύτερον, γιατί είχε ξεσπάσει μια κόντρα μεταξύ δύο συμμάχων του ΝΑΤΟ, Ελλάδος και Τουρκίας, από το 1955 και τα γεγονότα στην Κωνσταντινούπολη, η οποία συνεχιζόταν μέχρι εκείνη την στιγμή. Για να αποφύγουν λοιπόν μια γενικευμένη κρίση, η οποία δεν ήξεραν τι θα προκαλούσε στην περιοχή, κατέθεσαν μια πρόταση δια μέσω του πρώην Υπουργού Εξωτερικών τους, Dean Acheson, πρόταση που έχει αποτελέσει μήλον της έριδος για πολλές διαμάχες της πένας και του πληκτρολογίου και στο εσωτερικό της Ελλάδος.
Κύριος σκοπός του Acheson ήταν η Τουρκία να παραιτηθεί από την επιρροή που είχε στην Κύπρο και να περιοριστεί στο μικρό κομμάτι της χερσονήσου της Καρπασίας. Το καθεστώς του περιορισμού θα έμενε να αποφασισθεί μέσω διαπραγμάτευσης. Υπήρχε το σχέδιο της εκμίσθωσης κυριαρχικής βάσεως για 50 χρόνια και η μόνιμη τουρκική βάση στην Καρπασία.
Το κύριο σκέλος του σχεδίου ήταν η ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Ως αντάλλαγμα, οι Τουρκοκύπριοι που θα ήταν στο ελληνικό κράτος θα αποκτούσαν καθεστώς μειονότητας, με δικαίωμα προσφυγής στα δικαιοδοτικά όργανα της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου σε περιπτώσεις παραβιάσεων των δικαιωμάτων τους από το Ελληνικό κράτος, καθώς και άλλες παροχές (διορισμός Τουρκοκυπρίων συμβούλων, μέχρι και 2 Τουρκοκυπρίων επάρχων, υπήρξε δε και η πρόταση για διορισμό τοποτηρητή από τα Ηνωμένα Έθνη), με σκοπό να διασφαλίζεται η απρόσκοπτη συνέχιση της καθημερινότητάς τους. Η παραπάνω πρόταση ήταν αρκετά πρωτοποριακή για το 1964, αν σκεφτούμε πως κάτι τέτοιο έγινε υποχρεωτικό για τα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης τη δεκαετία του 1990. Επιπλέον, το σχέδιο προέβλεπε και την παραχώρηση του Καστελόριζου από την Ελλάδα στην Τουρκία, σύμφωνα με την ανάλυση του Λιάκουρα στο βιβλίο του για το Κυπριακό, όπως και πολλών άλλων. Να σημειωθεί ότι δεν έχει διευκρινιστεί το αν η παραχώρηση του Καστελόριζου είχε τεθεί εξαρχής στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων ή αν υπήρξε σαν μεταγενέστερη πρόταση με σκοπό την ικανοποίηση της τουρκικής πλευράς.
Ωστόσο, χάριν της ιστορικής έρευνας, οφείλω να παραθέσω και την άποψη του πρέσβη Ι. Σωσσίδη, ο οποίος ήταν σύμβουλος του Πρωθυπουργού Γ. Παπανδρέου και είχε μετάσχει στις διαπραγματεύσεις της Γενεύης συνομιλώντας με τον Acheson. Ο ίδιος, σε επιστολή του προς την εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ» το 2002 – ο σύνδεσμος παρατίθεται στις πηγές – δεν αναφέρει ποτέ σαν πρόταση του Acheson την παραχώρηση του Καστελόριζου στην Τουρκία. Μάλιστα, κατηγορεί και αρθρογράφο της εφημερίδας λέγοντας το παρακάτω:
«… ο τότε Πρωθυπουργός ούτε είχε δεχθεί το Σχέδιον Άτσεσον «χωρίς καλά καλά να το μελετήσει και να αντιληφθεί τους κινδύνους», ούτε και είχε σκεφθεί ποτέ τον εδαφικό ακρωτηριασμό της Ελλάδος και ειδικότερα «την παραχώρηση δύο ή τριών, μικροτέρων της Ρόδου, νησιών, μεταξύ των οποίων και του Καστελόριζου», όπως επιπόλαια, αν μη τι άλλο, υποστηρίζει ο αρθρογράφος».
Το πρόβλημα, ή μάλλον η αφορμή, που έψαχνε ο Μακάριος ήταν η παραχώρηση ενός μέρους της χερσονήσου της Καρπασίας ως τουρκική βάση, πρόταση που δεν έγινε δεκτή από την ελληνική πλευρά, ενώ οι Τούρκοι τη δέχτηκαν. Στη συνέχεια, οι Η.Π.Α. επανήλθαν με νέα πρότασή τους, που αφορούσε την εκμίσθωση της Καρπασίας για 50 χρόνια. Την τελευταία πρόταση, σε αρχικό επίπεδο, η Τουρκία την απέρριψε, αλλά υπήρχαν οι ενδείξεις ότι θα προέκυπτε συμφωνία, ειδικά μέσω της στάσης του Acheson, η οποία ευνοούσε την Ελλάδα. Ο Μακάριος, όμως, δε δέχθηκε ούτε την παραπάνω πρόταση. Φαίνεται ξεκάθαρα στην επιστολή του Γ. Παπανδρέου προς τον Πρόεδρο των Η.Π.Α., Lyndon Johnson, πως η Ελλάδα δε θα μπορούσε να αποδεχτεί μια λύση που αρχικώς δεν έχει αποδεχτεί η ίδια η Κυπριακή Δημοκρατία, ως ανεξάρτητο κράτος που ήταν. Ο Παπανδρέου δεν είχε την πρόθεση να μετατρέψει την Κύπρο σε κράτος-μαριονέτα.
Όπως αναφέρει ο Σωσσίδης, το σχέδιο προέβλεπε, μεταξύ άλλων, και τον επαναπατρισμό των εκδιωχθέντων από την Κωνσταντινούπολη το 1955, όπως και ρύθμιση άλλων ζητημάτων (απόδοση περιουσιών, αποζημιώσεις, κτλ). Επιπλέον, η Ίμβρος και η Τένεδος θα επέστρεφαν στο ειδικό καθεστώς που είχαν.
Ο αναγνώστης μέχρι τώρα εύλογα θα αναρωτιέται για ποιον λόγο ένα τόσο επωφελές σχέδιο για τα ελληνικά συμφέροντα δεν έγινε πράξη. Η Ελληνική Κυβέρνηση το είχε αποδεχθεί και είχε μεταβιβάσει και κάποιες βελτιώσεις στον Acheson, που είχαν γίνει αποδεκτές (π.χ. το μοναστήρι του Αγίου Ανδρέα, που ήταν στο άκρο της χερσονήσου της Καρπασίας, να μείνει εκτός τουρκικής βάσεως). Ο λόγος, όμως, που το σχέδιο δεν πήρε ποτέ «σάρκα και οστά» δεν είναι άλλος από τον ίδιο τον Μακάριο. Στο ίδιο συμπέρασμα κατέληξε και ο Φινλανδός μεσολαβητής των Ηνωμένων Εθνών, Sakari Tuomioja.
Ο Μακάριος, ο οποίος, όπου κι αν βρισκόταν, δήλωνε πως επιθυμούσε την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, όταν ήρθε η στιγμή, δήλωνε πως το σχέδιο είναι διχοτομικό και πως δεν ήταν διατεθειμένος να δώσει εδαφικά ανταλλάγματα στην Άγκυρα.
Η άποψή του, διπλωματικά, ήταν ανέφικτη και εν τέλει αποδείχθηκε και καταστροφική για την Κύπρο. Ο ίδιος ήθελε από την αρχή να καταργήσει τις Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου, αλλά δεν μπορούσε να το κάνει όσο ήταν στην εξουσία η κυβέρνηση Κ. Καραμανλή. Ήταν προς το συμφέρον του Μακαρίου η κυβέρνηση του Γ. Παπανδρέου, ο οποίος, όντας στην αντιπολίτευση το 1959, είχε ταχθεί κατά των παραπάνω συμφωνιών.
Ο Μακάριος έχει κατηγορηθεί επίσης και για μεγαλομανία, διότι πολλοί διέκριναν δόλο στη στάση που κράτησε. Πίστευαν πως, αφού πήρε την προεδρία της Κυπριακής Δημοκρατίας, δεν ήθελε να προχωρήσει σε μια ένωση που θα έβλαπτε τη δική του προσωπική εξουσία. Το δεύτερο σενάριο είναι πως δεν μπορούσε να κατανοήσει πώς λειτουργεί η διεθνής διπλωματία. Διεκδικούσε την ένωση, την οποία θα αποκτούσε αν έκανε μια μικρή υποχώρηση, που, εν τέλει, χαρακτήρισε διχοτομική και δεν αποδέχτηκε ποτέ.
Όταν, μετά από αρκετό καιρό, ο Μακάριος επισκέφθηκε την Αθήνα και το πολιτικό γραφείο του Γ. Παπανδρέου, αντιμετωπίζοντας ευρύτατη κριτική για τη στάση που κράτησε, δήλωσε ότι περί του σχεδίου γνώριζε όσα είχαν λεχθεί στον τύπο τον παρελθόντα Ιούλιο. Το παραπάνω αφορούσε τις τουρκικές προτάσεις που είχαν γίνει διά μέσω του Acheson στην Αθήνα. Όταν του έγιναν γνωστά τα σημεία του σχεδίου, δήλωσε πως δεν ήξερε! Ο καθένας μπορεί να κρίνει το κατά πόσο ευσταθεί η παραπάνω αιτιολόγηση. Κατηγόρησε, μάλιστα, τον τότε Έλληνα Υπουργό Εθνικής Άμυνας πως δεν τον είχε ενημερώσει. Στην ανωτέρω κατηγορία προφανώς δε διακρίνεται οποιοδήποτε κίνητρο. Αυτό αποδεικνύει, όπως πιστεύω, είτε το ψευδές των δηλώσεών του είτε την ανικανότητά του να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις της διεθνούς διπλωματίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Λιάκουρας, Π. (2007), Το Κυπριακό από τη Ζυρίχη στη Λουκέρνη σε αναζήτηση ομοσπονδιακής επίλυσης, Ι. Σιδέρης.
- Τζιρκώτης, Α., “Το Σχέδιο Acheson του 1964”. Από την ιστοσελίδα tzirkotis.wordpress.com, 13/11/2019. Διαθέσιμο εδώ.
- “Η αλήθεια για το σχέδιο Άτσεσον”. Το Βήμα, 27/1/2002. Διαθέσιμο εδώ.
- Johnson Library, National Security File, Memos to the President—McGeorge Bundy, Vol. 6. Secret. Διαθέσιμο εδώ.
