Του Άγγελου Γονιδέλη,
Η Ιστορία ποικίλει με πολέμους, των οποίων τα αίτια όχι απλά φαίνονται αμελητέα, με μια πρώτη ματιά, τουλάχιστον, αλλά και παράδοξα στον ηθικό, σοβαρό και πολιτισμένο κόσμο της διεθνούς πολιτικής. Έναν κόσμο όπου τα πρωτόκολλα και οι παραδόσεις έχουν τόση σημασία όση και το κέρδος. Ένας τέτοιος πόλεμος είναι, στις αρχές του 19ου αιώνα, ο Πρώτος Πόλεμος του Οπίου. Ένας μικρός πόλεμος ανάμεσα σε δυο τεράστιες Αυτοκρατορίες, μια πολύ νέα και μια πολύ αρχαία. Κυριότερη αιτία της διαμάχης τους ήταν η κωμικοτραγική απαίτηση της πρώτης να αφεθεί ελεύθερη να δημιουργήσει ένα από τα μεγαλύτερα δίκτυα διακίνησης ναρκωτικών στο έδαφος της δεύτερης.
Η Βρετανική Αυτοκρατορία, ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα, είχε δημιουργήσει τεράστια εμπορικά δίκτυα, απλωμένα σε όλη την υδρόγειο και προστατευμένα από το μεγαλύτερο και ισχυρότερο ναυτικό της εποχής. Η πρόσφατη νίκη της επί της Ναπολεόντειας Γαλλίας (1815) την εγκαθίδρυσε ως κύρια ευρωπαϊκή δύναμη, με την κυριαρχία της έξω από αυτή να ενδυναμώνεται κάθε χρόνο όλο και περισσότερο λόγω του ραγδαίου εκβιομηχανισμού της. Ταυτόχρονα, οι συνεχείς πόλεμοι της Ευρώπης είχαν αναπτύξει την πολεμική επιστήμη των κατοίκων της, τόσο τεχνικά όσο και από άποψη τακτικής, οδηγώντας τα στρατεύματά της σε εμφανή υπεροχή ενάντια σε οποιαδήποτε μη ευρωπαϊκή δύναμη.
Η δεύτερη Αυτοκρατορία, αυτή της Κίνας, βρίσκεται εδώ και αιώνες στη σφαίρα του αγνώστου για τους Ευρωπαίους, οι οποίοι πρόσφατα και με δυσκολία είχαν αρχίσει τη στενότερη αλληλεπίδραση μαζί της. Η Κίνα πάντα υπερτερούσε έναντι του υπόλοιπου κόσμου χάρη στα εύφορα εδάφη της, τον μεγάλο πληθυσμό της και την τεχνολογική της ανάπτυξη. Ωστόσο, η έλλειψη σταθερού ανταγωνισμού και οι πολιτικές των τελευταίων αυτοκρατόρων απομόνωσαν την Κίνα από τον κόσμο, καταδικάζοντάς την σε στασιμότητα και κοινωνική δυσφορία. Φτάνοντας στις αρχές του 19ου αιώνα, η γραφειοκρατία σταδιακά διαβρώθηκε από τη διαφθορά, η γιγάντια έκταση της Αυτοκρατορίας καθήλωνε τα στρατεύματα στις επαρχίες για φύλαξη, ενώ η έλλειψη καθηκόντων ατρόφησε την πειθαρχία του στρατού.
Το εμπόριο μεταξύ Κίνας και Δύσης διεξαγόταν μόνο στις νότιες πόλεις Macao και Canton, περιορίζοντας τις δυτικές ιδέες, που «διέφθειραν» τον κινεζικό λαό. Το εμπόριο το ήλεγχαν λίγοι εξουσιοδοτημένοι έμποροι, που -λόγω του μονοπωλίου τους- κρατούσαν υψηλές τις τιμές. Έτσι, οι Ευρωπαίοι, και κυρίως οι Βρετανοί, με την ακριβή και στερεοτυπική αγάπη τους για το τσάι, ζημιώνονταν υπέρογκα ποσά ασημιού, το οποίο ήταν και το κύριο συναλλακτικό μέσο με την Κίνα. Οι Βρετανοί, προσπαθώντας να βρουν κάποιο άλλο αγαθό με υψηλή ζήτηση στην κινεζική αγορά, ανακάλυψαν πως το όπιο θα μπορούσε να διαδραματίσει τέτοιο ρόλο. Το όπιο είναι ναρκωτική ουσία, πλούσια σε μορφίνη, με χρησιμότητα κυρίως στις ιατρικές διαδικασίες της εποχής. Όμως, η μεγάλη παραγωγή των Βρετανών, καθώς και η κατάλληλη επεξεργασία του, που αύξανε την ισχύ του, τού έδωσε χαρακτήρα «ψυχαγωγικού ναρκωτικού», εθίζοντας σύντομα μεγάλο μέρος του κινεζικού πληθυσμού.
Η κινεζική απάντηση ήταν άμεση και σκληρή, με την Κυβέρνηση να απαγορεύει την εισαγωγή, την εγχώρια καλλιέργεια και τη διανομή οπίου. Το 1839, ο αξιωματούχος Lin Zexu φυλακίζει διανομείς οπίου και πολιορκεί τους δυτικούς εμπόρους, απαιτώντας την παράδοση του εμπορεύματος οπίου τους. Ο Βρετανός Διευθυντής Εμπορίου στην Canton, Charles Elliot, επικριτικός ως προς την ανηθικότητα του εμπορίου οπίου και υποσχόμενος αποζημιώσεις, έπεισε τους εμπόρους να συμβιβαστούν, οδηγώντας στην καταστροφή 1.400 τόνων της ναρκωτικής ουσίας. Έπειτα, ο Lin εξέδωσε διάταγμα, κατά το οποίο οι Βρετανοί έμποροι, για να συνεχίσουν τις δραστηριότητές τους στην Canton, πρέπει να συμφωνήσουν ότι στο λιμάνι θα πειθαρχήσουν τους κινεζικούς νόμους και θα δεχτούν τον έλεγχο του εμπορεύματός τους, τιμωρούμενοι με θανατική ποινή για την κατοχή οπίου. Οι Άγγλοι έμποροι αρνήθηκαν να υπογράψουν.
Tον Ιούλιο του 1839, Βρετανοί ναύτες, μεθυσμένοι, βανδάλισαν έναν κινέζικο ναό στο προάστιο της Kowloon, σκοτώνοντας έναν Κινέζο πολίτη. Ο Elliot, καταδικάζοντας την πράξη, αποζημίωσε την οικογένεια του θανόντα, αλλά αρνήθηκε να παραδώσει τους ναύτες στον Lin, καθώς αυτοί υπάγονταν στον βρετανικό νόμο και θα δικαζόταν σύμφωνα με αυτόν. Ο Lin, όμως, δεν ήταν ευχαριστημένος. Αμέσως, πολιόρκησε πάλι τη βρετανική εμπορική συνοικία. Στις αρχές του Σεπτεμβρίου, οι Άγγλοι αποπειρώνται να εξασφαλίσουν τρόφιμα, οι Κινέζοι, όμως, τους εμποδίζουν. Μάχη ξεσπά μεταξύ τους και τα βρετανικά κανόνια ισοπεδώνουν τον κινεζικό στόλο, ανοίγοντας ξανά τις εμπορικές συναλλαγές στην Canton. O Lin, παρά την ήττα του, δεν παραιτείται και συγκεντρώνει πλοία στην Canton, ενώ αναφέρει στον Αυτοκράτορα ότι οι «απείθαρχοι ξένοι» έχουν αντιμετωπισθεί επιτυχώς.
Ταυτόχρονα, στο Κοινοβούλιο, Βρετανοί πολιτικοί προσπαθούν να βρουν την κατάλληλη λύση για το ζήτημα. Το αντιπολεμικό μπλοκ απεχθάνεται την ανηθικότητα του εμπορίου του οπίου και ζητά συμβιβασμό. Το φιλοπολεμικό, πιεζόμενο από τους ζημιωμένους εμπόρους, επικαλείται την τιμή της Αγγλίας, καθώς και τις αρχές του ελεύθερου εμπορίου. Οι τελευταίοι κερδίζουν με λίγες ψήφους διαφορά. Αμέσως, πολεμικά πλοία μαζεύονται από όλη την Αυτοκρατορία στη Σιγκαπούρη, με τον Υπουργό Εξωτερικών, Palmerston, να συντάσσει επιστολή με τα βρετανικά αιτήματα προς τον Αυτοκράτορα Daoguang.
Τον Ιούνιο του 1840, ο στόλος της Αγγλίας καταφθάνει στην περιοχή και ξεκινά πορεία παράλληλη στην ακτογραμμή προς τον βορρά. Απαιτεί από τον διοικητή της νήσου Xiamen την προώθηση της επιστολής του Palmerston στον Αυτοκράτορα. Αυτός αρνείται. Το ίδιο φαινόμενο επαναλαμβάνεται στη νήσο Zhoushan, την οποία τα βρετανικά πλοία βομβαρδίζουν. Ο στόλος κινείται πάλι βόρεια, απειλώντας το Πεκίνο. Οι Κινέζοι υπόσχονται ότι θα δεχθούν διπλωματική επίλυση του προβλήματος, που θέλουν και οι Βρετανοί, αν οι «εισβολείς» επιστρέψουν στην Canton, πράγμα που οι Άγγλοι δέχονται. Όμως, οι πρώτοι καθυστερούν την έναρξη των διαπραγματεύσεων, με αποτέλεσμα οι Βρετανοί, με νέες ενισχύσεις, επιτίθενται στην Canton, την οποία και καταλαμβάνουν τον Μάιο του 1841. Οι Κινέζοι αντεπιτίθενται και το στράτευμά τους καταστρέφεται από τους Βρετανούς, ο Αυτοκράτορας, ωστόσο, μαθαίνει ότι οι Κινέζοι νίκησαν θριαμβευτικά τους εισβολείς. Ο Elliot προσπαθεί ξανά τη διπλωματική επίλυση του ζητήματος.
Για τη «διστακτικότητά» του, ο Elliot απολύεται και αντικαθίσταται από τον Henry Pottinger στις 10 Αυγούστου. Αυτός, με νέες δυνάμεις, κινείται βόρεια και βομβαρδίζει την Xiamen, τη Zhoushan και κατακτά γρήγορα τις εκβολές του ποταμού Yangtze, που αποτελούν οικονομική αρτηρία της Κίνας. Οι Κινέζοι αντεπιτίθενται και ηττώνται, ενώ, για άλλη μια φορά, ο Αυτοκράτορας πληροφορείται ψευδώς για κινεζική νίκη.
Τον Ιούνιο του 1842, οι Βρετανοί χτυπούν κομβικά σημεία στον Yangtze και φτάνουν μέχρι και τη Nanking, όπου Κινέζοι απεσταλμένοι του Αυτοκράτορα, ο οποίος γνωρίζει πλέον για την καταστροφή που έχουν προκαλέσει «αυτοί οι ατίθασοι βάρβαροι», τούς συναντούν έτοιμοι να συνθηκολογήσουν. Στις 29 Αυγούστου, οι Κινέζοι υπογράφουν την σκληρή Συνθήκη της Nanking κατά την οποία η Κίνα υποχρεούται να καταβάλει μεγάλες αποζημιώσεις στη Βρετανική Κυβέρνηση και τους εμπόρους της, την παράδοση του Hong Kong στην Αγγλία, το άνοιγμα τεσσάρων ακόμα λιμανιών για ελεύθερο εμπόριο (Shanghai, Xiamen, Ningbo, Fuzhou) και την προστασία των Βρετανών εμπόρων από βρετανικό νόμο σε αυτά. Τέλος, οι όροι οποιασδήποτε καλύτερης εμπορικής συμφωνίας μεταξύ Κίνας και άλλης χώρας θα ισχύσει αμέσως και για την Αγγλία. Το εμπόριο οπίου συνεχίστηκε μέχρι και τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η Συνθήκη της Nanking άνοιξε τον «Αιώνα της Ταπείνωσης» για την Κίνα. Σε αυτόν, η κάποτε πανίσχυρη Κίνα θα βρει τον εαυτό της θύμα εκμετάλλευσης από τη Δύση, ανίκανη να υπερασπιστεί τον λαό της και την αυτονομία της. Η κακή διαχείριση των τελευταίων Αυτοκρατόρων θα θέσει τέλος, το 1911, στη δυναστική κυριαρχία των τελευταίων 4.000 ετών. Πλέον, η Κίνα ανακαταλαμβάνει τη θέση της ως πρώτη μεγάλη δύναμη και επεκτείνει την επιρροή της, έτσι ώστε τα πρόσφατα τραύματα του παρελθόντος της να μην επαναληφθούν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Lovell, J. (2011), The Opium War: Drugs, Dreams and the Making of China, Basingstoke/Oxford, Picador.
- Fay, P. W. (1975), The Opium War 1840-1842: Barbarians in the Celestial Empire, Chapell Hill, University Of North Carolina Press.
- Hayes, J. P., The Opium Wars in China. Asia Pacific Foundation of Canada, Asia Pacific Curriculum. Διαθέσιμο εδώ.
- Pletcher, K., Opium Wars. Από την ιστοσελίδα Britannica. Διαθέσιμο εδώ.
- Ramzy, A., How Britain Went to War With China Over Opium. Από την ιστοσελίδα των New York Times, 3/7/2018. Διαθέσιμο εδώ.
- Waley, A. (1958), The opium war through Chinese eyes, Stanford California, Stanford University Press.
- Opium War. Από την ιστοσελίδα του National Army Museum. Διαθέσιμο εδώ.
