Του Βασίλη Πλαΐτη,
Το Ιράν αποτελεί μια από τις ισχυρότερες πολιτικές δυνάμεις στον χώρο της Μέσης Ανατολής, γνωστό για τον ζήλο με τον οποίο το Ισλάμ επιβάλλεται στους πολίτες του και για την παραδοσιακή αντιπαλότητά του με τις Η.Π.Α., που φτάνει ενίοτε σε σημείο ολοκληρωτικής σύγκρουσης (όπως έγινε τον Ιανουάριο του 2020, μετά τη δολοφονία του στρατηγού Qasem Soleimani από αμερικανικά drone). Ωστόσο, η κατάσταση στο Ιράν δεν ήταν πάντα η ίδια. Κάποτε, το Ιράν θεωρούταν το κράτος-πρότυπο για το κοσμικό Ισλάμ, ενώ είχε πολύ στενές σχέσεις με τη Δύση και δη με τις Η.Π.Α. Η ιστορία για το πώς το καθεστώς του Ιράν μετετράπη από φιλοδυτικό και κοσμικό σε αντιδυτικό και ισλαμικό, περνά μέσα από την Ιρανική Επανάσταση, η οποία διαμόρφωσε, εν πολλοίς, τη χώρα, όπως την γνωρίζουμε σήμερα, και η οποία αποτελεί θέμα του παρόντος άρθρου.
Η ιστορία της Ιρανικής Επανάστασης ξεκινά το 1941, όταν ο Σάχης Reza Pahlavi (Ρεζά Παχλαβί) αναγκάστηκε από τους Συμμάχους να παραιτηθεί υπέρ του γιου του από τον θρόνο του Ιράν, λόγω των φιλογερμανικών του αισθημάτων. Ο γιος του, Mohammad Reza (Μοχάμεντ Ρεζά), βασίλευσε για 38 χρόνια και στη βασιλεία του εντοπίζονται οι παράγοντες που οδήγησαν στην επανάσταση. Ο κυριότερος εξ αυτών ήταν η αποστασιοποίηση της μοναρχίας από τον λαό του Ιράν, κάτι που οφειλόταν στον αυταρχισμό και τον αντιδημοκρατισμό του Σάχη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα του ολοκληρωτισμού που διακατείχε το καθεστώς αποτέλεσε η ανατροπή του λαοφιλούς σοσιαλιστή Πρωθυπουργού, Mohammad Mosaddegh (Μοχάμεντ Μοσαντέγκ), το 1953. Ο Mosaddegh είχε εκλεγεί δημοκρατικά Πρωθυπουργός, το 1951, όταν και είχε εξαγγείλει ένα εθνικιστικό και αντιβρετανικό πρόγραμμα, με κύριό του σημείο την εθνικοποίηση των ιρανικών πετρελαϊκών αποθεμάτων, που τότε ανήκαν στην Αγγλοπερσική Πετρελαϊκή Εταιρεία (σημερινή BP-British Petroleum). Η εθνικοποίηση πέτυχε, λόγω της στήριξης των Αμερικανών, η οποία, όμως, αποσύρθηκε γρήγορα. Το 1953, Βρετανία και Αμερική πραγματοποίησαν την Επιχείρηση Αίαντας (Operation Ajax) και ανέτρεψαν την Κυβέρνηση Mosaddegh και την εθνικοποίηση των ιρανικών πετρελαϊκών αποθεμάτων, ενώ ενίσχυσαν σημαντικά τον Σάχη.
Τα επόμενα 25 χρόνια, ο Σάχης προσπάθησε να αναδιοργανώσει το Ιράν προς το δυτικότερο. Έτσι, το Ιράν γνώρισε τεράστια οικονομική ανάπτυξη (κυρίως λόγω του πολλαπλασιασμού των πετρελαϊκών εσόδων), η οποία οδήγησε στη σημαντική αύξηση των δημόσιων επενδύσεων, ιδιαίτερα στους τομείς της εκπαίδευσης και της γεωργίας. Τα μέτρα αυτά εντάθηκαν κατά την περίοδο της «Λευκής Επανάστασης» (1963-1979), και περιλάμβαναν αποφάσεις κατά των φεουδαρχικών κοινωνικών δομών στην επαρχία και του κλήρου και υπέρ του εκσυγχρονισμού (όπως π.χ. η παραχώρηση δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες). Ωστόσο, ο Σάχης δεν κατάφερε να κερδίσει τη λαϊκή υποστήριξη που ήθελε, επειδή το καθεστώς παρέμεινε αυταρχικό (υπήρχε μυστική αστυνομία και λογοκρισία στον Τύπο) και επειδή οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις ωφέλησαν κυρίως τις ανώτερες τάξεις, με τον πολυτελή τρόπο διαβίωσης των πλουσίων και του Σάχη να εξοργίζει τα λαϊκά στρώματα. Τέλος, η πολεμική του εναντίον του Ισλάμ προκάλεσε την αντίδραση μουσουλμάνων κληρικών, με προεξάρχοντα τον “Ayatollah” (δηλαδή θρησκευτικός καθοδηγητής του ισλαμικού νόμου), Ruhollah Khomeini (Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί), που έδρευε στην ιερή πόλη του Qom (Κομ) και κατέκρινε τον Σάχη για τις φιλοδυτικές και εκσυγχρονιστικές του τάσεις. Τελικά, το 1964, ο Khomeini εξορίστηκε, πρώτα στην Τουρκία και έπειτα στο γειτονικό Ιράκ.
Το 1975, ο Σάχης αποφάσισε να κλιμακώσει τον κρατικό αυταρχισμό, απαγορεύοντας όλα τα κόμματα, εκτός από το δικό του, στο οποίο όλοι έπρεπε να εγγραφούν. Ταυτόχρονα, ο πληθωρισμός αυξήθηκε σημαντικά τη δεκαετία του 1970. Το κλίμα πια ήταν εκρηκτικό και το επαναστατικό κίνημα χρειαζόταν μόνο μια αφορμή, ώστε να ξεσπάσει. Η αφορμή αυτή ήρθε στις 7 Ιανουαρίου 1978, όταν ένα άρθρο μιας εφημερίδας του Qom αναφέρθηκε υποτιμητικά στο όνομα του Khomeini. Οι φοιτητές Θεολογίας της πόλης διαδήλωσαν κατά του άρθρου και η σύγκρουση με τους αστυνομικούς επέφερε τον θάνατο ορισμένων διαδηλωτών, των «πρωτομαρτύρων της Επανάστασης». Οι διαδηλώσεις εντάθηκαν τους επόμενους μήνες, αλλά η έντασή τους κάμφθηκε το καλοκαίρι, όταν ο Σάχης υποσχέθηκε γενναίες παραχωρήσεις στον οργισμένο πληθυσμό. Ωστόσο, ο θάνατος 422 ατόμων στον κινηματογράφο “Rex” στο Abadan (Αμπαντάν), στις 19 Αυγούστου, από μια πυρκαγιά εμπρηστών, προκάλεσε και πάλι οργή απέναντι στον Σάχη, καθώς η μυστική αστυνομία θεωρήθηκε υπεύθυνη για το γεγονός. Λίγες εβδομάδες αργότερα, στις 8 Σεπτεμβρίου, επιβλήθηκε στρατιωτικός νόμος στην Τεχεράνη και σε άλλες μεγάλες πόλεις, με την προσχεδιασμένη διαδήλωση στην πρωτεύουσα να γίνεται κανονικά και να οδηγεί στον θάνατο δεκάδων από τις αρχές καταστολής. Αυτό το λουτρό αίματος ονομάστηκε «Μαύρη Παρασκευή», η οποία συσπειρώθηκε κατά του Σάχη, με ηγέτη τον εξόριστο Khomeini. Έκτοτε, οι διαδηλώσεις και οι απεργίες πολλαπλασιάστηκαν και μέχρι το τέλος του έτους ο Σάχης (έχοντας απωλέσει τη στήριξη των Αμερικανών συμμάχων του) βρισκόταν στα πρόθυρα της παραίτησης.
Ο Σάχης της Περσίας έφυγε τελικά από το Ιράν στις 16 Ιανουαρίου 1979, με την επίσημη αιτιολογία της αναχώρησής του να είναι η αντιμετώπιση του καρκίνου που αντιμετώπιζε. Δεν επέστρεψε στο Ιράν και πέθανε το 1980. Ο Σάχης, προτού φύγει, άφησε στη θέση του τον μεταρρυθμιστή γραφειοκράτη Shapour Bakhtiar (Σαπούρ Μπαχτιάρ). Ο Bakhtiar, στην προσπάθειά του να κατευνάσει το πλήθος, απελευθέρωσε πολιτικούς κρατούμενους, ήρε τους κανόνες λογοκρισίας που ίσχυαν και επέτρεψε στον Khomeini να επιστρέψει στο Ιράν. Έχοντας λάβει μια θριαμβευτική υποδοχή, ο Khomeini αγνόησε την Κυβέρνηση Bakhtiar και συγκρότησε δική του κυβέρνηση, με τον Mehdi Bazargan (Μεχντί Μπαζαργκάν) ως Πρωθυπουργό. Τα δύο κυβερνητικά σχήματα δε συνυπήρξαν για πολύ, με τον Bakhtiar να μη χαίρει της δημοφιλίας του Khomeini και να αυτοεξορίζεται στη Γαλλία. Ο Khomeini είχε αποκτήσει τον πλήρη έλεγχο του Ιράν και βάλθηκε να οργανώσει την Ισλαμική Πολιτεία που οραματιζόταν. Την 1η Απριλίου, το πολίτευμα του Ιράν, η Ισλαμική Δημοκρατία (που αναγνώριζε τον Khomeini ως τον Ανώτατο Ηγέτη της) εγκρίθηκε από ένα δημοψήφισμα με 98% υπέρ. Λίγους μήνες αργότερα, υιοθετήθηκε το νέο σύνταγμα του Ιράν, με αρχές βασισμένες στον ισλαμικό νόμο, στη θεοκρατία και στη σημαντική θέση του κλήρου στις πολιτικές αποφάσεις, ενώ ήταν αρκετά αυταρχικό, κάτι που αντέβαινε στις υποσχέσεις του εξόριστου Khomeini.
Η Ιρανική Επανάσταση και η αντικατάσταση της μοναρχίας από ένα θεοκρατικό καθεστώς είχε πολλές συνέπειες για το Ιράν και για τον κόσμο. Το Ιράν σταμάτησε να είναι εκπρόσωπος του κοσμικού Ισλάμ, και έγινε το πρώτο θεοκρατικό κράτος στον σύγχρονο κόσμο. Τη σταθεροποίηση της Επανάστασης ακολούθησαν χιλιάδες εκτελέσεις αντιφρονούντων και πρώην πολιτικών και στρατιωτικών στελεχών του καθεστώτος Pahlavi, με τις εικόνες αυτές να μεταδίδονται παγκοσμίως από τα ξένα ειδησεογραφικά πρακτορεία. Έπειτα, συνέπεια της Ιρανικής Επανάστασης και της φονταμενταλιστικής μανίας των ηγετών της ήταν και η εισβολή του όχλου στην Αμερικανική Πρεσβεία, τον Νοέμβριο του 1979. Η εισβολή αυτή μετετράπη σε ομηρία 18 μηνών, που απομόνωσε το Ιράν από τη Δύση και επιδείνωσε τη θέση του Προέδρου Carter στο εσωτερικό των Η.Π.Α. Οι όμηροι απελευθερώθηκαν, τελικά, στις 20 Ιανουαρίου 1981, την ημέρα ορκωμοσίας του νέου Προέδρου Ronald Reagan. Ο εμφανής φονταμενταλισμός του Khomeini, που καλούσε σε επανάσταση όλους τους σιίτες Μουσουλμάνους, μαζί με την υπόθεση πως το Ιράν ήταν αποδυναμωμένο από την επανάσταση οδήγησε τον Σαντάμ Χουσεΐν, δικτάτορα του Ιράκ, να εισβάλλει στο Ιράν, προκαλώντας την έναρξη του πολέμου Ιράκ-Ιράν (1980-1988). Τέλος, η επικράτηση του σιιτικού Ισλάμ στην πολιτική του Ιράν έφερε τη χώρα σε σύγκρουση με τη σουνιτική Σαουδική Αραβία, σύγκρουση που είναι φανερή ακόμη και σήμερα (π.χ. στον εμφύλιο πόλεμο της Υεμένης).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Abrahamian, Ervand (1980), Structural Causes of the Iranian Revolution, MERIP (Middle East Research and Information Project) Reports, no. 87 21–26. Διαθέσιμο εδώ
- Durschmied, Eric (2010), Το Σφύριγμα της Λεπίδας, (μτφ. Πηνελόπη Τριάδα). Αθήνα: Εκδ. Ενάλιος
- Beeman, William O. (1996), The Iranian Revolution of 1978-79, in The Encyclopedia of
the Modern Islamic World. Oxford: Oxford University Press.
