Του Παναγιώτη Στρίκου,
Εάν διαβάσει κάποιος τον τίτλο, ίσως η πρώτη του σκέψη να τείνει προς την αυτοδικία. Θα ήταν οξύμωρο η μνησικακία να «γεννά» ηθικές πράξεις σε ένα παρόν δημοκρατικό πολίτευμα. Σε κάθε δημοκρατία και σε κάθε κράτος δικαίου οι εκδικητικές πράξεις αυτομάτως καταλύουν τους συνταγματικούς θεσμούς, καθώς παρακάμπτουν την δικαστική εξουσία. Έτσι, λοιπόν, παύει να γίνεται λόγος για δημοκρατία και κοινωνική ισότητα, πόσο μάλλον για ηθικές πράξεις. Τι γίνεται, όμως, όταν η μνησικακία δημιουργείται μέσα σε αντιδημοκρατικά πολιτεύματα, από έναν αρχαίο, διαπολιτισμικό και εν τέλει διαχρονικό θεσμό, την δουλεία;
Η δουλεία διέφερε σε κάθε κοινωνία. Λόγου χάριν, στην αρχαία Ελλάδα ο δούλος μπορούσε να αναπτύξει φιλική σχέση με τον αφέντη του, ενώ στην μεσαιωνική Ευρώπη οι δούλοι αντιμετωπίζονταν ως ψυχρά αντικείμενα. Πέρα, όμως, από τις διαφορετικές αντιμετωπίσεις προς το πρόσωπο του δούλου, υπήρχαν πάντοτε κοινά οφέλη ως προς την χρησιμότητα του. Ο ίδιος αποτελούσε νόμιμη ιδιοκτησία του αφεντικού του το οποίο συνεπαγόταν τον κοινωνικό του θάνατο. Οι δούλοι χρησιμοποιούνταν για σκληρή εργασία, πολεμικό δυναμικό, ανθρωποθυσίες, αλλά και ως σεξουαλικά αντικείμενα. Γενικότερα, η δουλεία μετέτρεπε το άτομο από δρων υποκείμενο σε άψυχο αντικείμενο της εκάστοτε εξουσίας. Μέσα σε αυτά τα κοινωνικά πλαίσια, ο άνθρωπος έχανε οποιοδήποτε ατομικό δικαίωμα ως προς την ελευθερία του, τα πολιτικά του δικαιώματα, την ιδιοκτησία, την θρησκεία, την ελευθερία του λόγου και, επομένως, έχανε το δικαίωμα να ευτυχήσει ή έστω να ζήσει αξιοπρεπώς ως ανθρώπινη οντότητα. Αντιλαμβανόμενη η δουλική μάζα αυτή την υποδούλωση εξαγριώθηκε και επαναστάτησε ενάντια του αυταρχικού αυτού καθεστώτος (Επανάσταση του Κάτο, των Zanj, των σκλάβων την Νέας Υόρκης) δημιουργώντας εκδικητικούς και μνησίκακους ανθρώπους.
Να εξηγήσω πρώτα πως εξ’ ορισμού, η μνησικακία σημαίνει να εκδικείσαι τον υπαίτιο ενός κακού που σου προξένησε. Διεκδικώντας την ελευθερία σου από λευκούς, αριστοκράτες, δικτάτορες, πολιτικές και κοινωνικές ελίτ, δεν αποτελεί μνησίκακη πράξη, αλλά σύμφωνα με την νοητική εμβέλεια ενός ευγενούς και καλλιεργημένου ανθρώπου, κάτι απολύτως αυτονόητο. Δηλαδή, ως κοινωνική κατάσταση, η επανάσταση δεν αποτελεί εκδίκηση, αλλά επαναφορά των ανθρωπίνων αξιών και διεκδίκηση ισότητας για όλους τους ανθρώπους. Ως συναίσθημα, όμως, η μνησικακία μπόρεσε και αποτέλεσε την κινητήριο δύναμη, ώστε ο άνθρωπος να προβεί σε ηθικές πράξεις. Αυτό το επαναστατικό, διεκδικητικό και εκδικητικό συναίσθημα όπου κατά βάση ήταν δραστικό και αντιδραστικό αντικαθρέπτισε το δικαιολογημένο μίσος, το ισχυρό «όχι» απέναντι στην καταπάτηση της ελευθερίας τους και της ευτελούς αντιμετώπισης τους. Η εκδικητική ορμή τους αποτέλεσε ένα λογικό επακόλουθο, αν ληφθούν υπόψιν τα βασανιστήρια, η αθλιότητα και οι καταπιέσεις που είχαν υποστεί αυτοί οι άνθρωποι. Ο απώτερος και τελικός σκοπός ενός δούλου ο οποίος επαναστατούσε, ήταν η ελευθερία του. Το αίτιο της αποκατάστασης της ήταν ένα ισχυρό, παθιασμένο και μνησίκακο αίσθημα.
Αυτός ο συναισθηματικός χείμαρρος με την παροδική του έξαψη οφειλόταν στην χρόνια υποδούλωση, καταπίεση και υποταγή που είχε υπομείνει. Μέσα σε αυτή την συναισθηματική σφαίρα, όπου τα έντονα συναισθήματα μπλεκόντουσαν και δημιουργούσαν μίσος, η μνησικακία ήταν αναπόφευκτη καθώς και απαραίτητη, διότι αποτελούσε την κινητήριο δύναμη για την υπέρβαση και την καταπολέμηση της ταξικής κοινωνίας. Άραγε, αυτή η μνησικακία δεν γεννούσε γενναιότητα και ηρωισμό; Δεν γεννούσε πυγμή και σθένος απέναντι στους «εκλεπτυσμένους και μορφωμένους» προνομιούχους αριστοκράτες, καταπιεστές και δικτάτορες; Πόσο γενναία είναι μια τέτοια πράξη ενός σκλάβου ή δούλου, δίχως -τις περισσότερες φορές- να έχει την στοιχειώδη μόρφωση ώστε να υπερασπιστεί τα ιδανικά του, την ζωή του, την ελευθερία του και την οικογένεια του; Δεν συνέβαλε αυτό το «μνησίκακο» συναίσθημα ώστε να αποκτήσει αυτός ο «κακόμοιρος» και «δυστυχισμένος» άνθρωπος γενναιότητα αρκετή, ώστε να ξανακερδίσει την ζωή του;
Άραγε, πόσο ηθικός μπορεί να έγινε ένας τέτοιος μνησίκακος άνθρωπος, όταν προσπάθησε να εξεγερθεί, διεκδικώντας το δικαίωμα της προσωπικής του ελευθερίας και ανεξαρτησίας; Δεν αποτελεί ηθική πράξη να υπερασπίζεσαι την αξιοπρέπεια σου, όταν επί χιλιετίες στην καταπατά η ίδια «ναρκωμένη» κοινωνική διαστρωμάτωση; Με ποιον διαφορετικό τρόπο, πέρα από την ψυχική έξαψη που του προσέφερε η μνησικακία, θα μπορούσε ένας αμόρφωτος και σκλάβος Ινδός να ξεφύγει από τις κάστες; Και πως θα ήταν δυνατόν να εναντιωθεί στις χρόνιες ταξικές βάσεις των ελίτ κοινωνιών;
Για να ξεκαθαριστεί και η ηθική ως έννοια, η ίδια παραμένει πάντοτε μεταβλητή και σε κάθε κοινωνία αποκτά διαφορετικό χαρακτήρα. Αξιοσημείωτο είναι πως μέχρι και την σημερινή εποχή δεν έχει ερμηνευτεί αντικειμενικά. Αν συμφωνήσουμε όμως με τις αρεταϊκές ηθικές προσεγγίσεις, όπου η αρετή μεταφράζεται ως ηθική αριστεία, προσδίδοντας αξία στις ηρωικές πράξεις, την ευημερία και την δράση, τότε δεν μπορούμε παρά να καταλήξουμε πως αυτή η εναντίωση του αμόρφωτου, υποδουλωμένου και απαίδευτου δούλου ήταν πλήρως παιδευτική και ηθική.
Εξελικτικά, περνώντας στην σημερινή εποχή, ίσως το παρελθοντικό «μνησίκακο» αίσθημα των καταπιεσμένων ανθρώπων απλώς εξευγενίστηκε με γνώση, παιδεία και πνευματική καλλιέργεια, κρατώντας τους ανθρώπους δραστήριους και ενεργούς στα κοινωνικοπολιτικά δρώμενα.
