Του Ζαχαρία Πάνου,
«O Ναπολεόντειος Θρύλος μοιάζει με την Αποκάλυψη του Αγίου Ιωάννου· μέσα του κρύβεται ακόμα κάτι, μα κανείς δεν ξέρει τι!»
~Γκαίτε
«Ένας νεαρός Ανθυπολοχαγός του Γαλλικού Πυροβολικού διαβάζει αρειμανίως τις σημειώσεις του. Οι επωμίδες του φθαρμένες και τα γάντια του λεκιασμένα από πυρίτιδα. Μια γκραβούρα του Αννίβα τον συναρπάζει κι αντικαθιστά νοητά τους Καρχηδόνιους με τους Γρεναδιέρους του και τους Ελέφαντες με τα Πυροβόλα του. “Οι Άλπεις” σκέφτεται και χαμογελά. Άξαφνα, το χλωμό πρόσωπό του φωτίζεται και σημειώνει ένα τοπωνύμιο: Marengo!»
Η ανακήρυξη του Ναπολέοντα Βοναπάρτη σε Πρώτο Ύπατο της Γαλλικής Δημοκρατίας, μετά την επιστροφή του από την εκστρατεία στην Αίγυπτο, στις 9 Νοέμβριου του 1799, χαιρετήθηκε με ενθουσιασμό και ανακούφιση από τον γαλλικό λαό. Η διαφθορά του Διευθυντηρίου σε συνάρτηση με το στρατιωτικό τέλμα στα μέτωπα της Ιταλίας και της Γερμανίας, στο πλαίσιο του Πολέμου του Β΄ Συνασπισμού, είχαν προκαλέσει τη λαϊκή δυσαρέσκεια. Ο Κορσικανός στρατηγός, με αξιοσημείωτη διορατικότητα, φρόντισε να αμβλύνει τα αισθήματα της κοινής γνώμης με την επιβολή του Ναπολεόντειου Κώδικα, της μεγαλύτερης δικανικής μεταρρύθμισης που γνώρισε ως τότε η Ευρώπη και αποτέλεσε ορόσημο και σημείο αναφοράς σε κάθε σύγχρονο Δίκαιο.
Ωστόσο, η κατάσταση παρέμεινε τεταμένη. Στο μέτωπο της Ιταλίας, ο στρατάρχης Andre Massena είχε αναγκαστεί να εκτελέσει υποχωρητικούς ελιγμούς προς τη Genoa, με σκοπό τη σταθεροποίηση και αναδιοργάνωση της Στρατιάς του Νότου, που υστερούσε σημαντικά έναντι του στρατάρχη Michael von Melas. Ο τελευταίος, βετεράνος του Επταετούς Πολέμου, παρά την εξαιρετική του τακτική κατάρτιση, αδυνατούσε να αντιληφθεί τη στρατηγική αναγκαιότητα μιας γρήγορης και καταλυτικής νίκης και επέμεινε σε διαδοχικές αψιμαχίες με τις γαλλικές δυνάμεις, χωρίς να αποζητά μια αποφασιστική μάχη.
Στη Dijon, ο Ναπολέων μαζί με τον ευφυή στρατάρχη Louis-Alexandre Berthier, οργανώνουν την «Εφεδρική Στρατιά», την οποία απάρτιζαν 32.000 άντρες και 80 Πυροβόλα. Ανάμεσά τους, η Φρουρά του Ύπατου, μια μεραρχιακού επιπέδου δύναμη, που αποτέλεσε το πρελούντιο της περίφημης Παλαιάς Φρουράς. Στο πλαίσιο της στρατηγικής παραπλάνησης που σχεδιάζονταν, στάλθηκαν ασθματικές και ρακένδυτες δυνάμεις ήσσονος σημασίας στη Στρατιά του Ρήνου, ώστε να πειστεί η αυστριακή διοίκηση, δια του δικτύου κατασκόπων της, για υποτιθέμενη ανεπάρκεια δυνάμεων του γαλλικού στρατοπέδου και για μελλοντική ανάληψη κύριας προσπάθειας στο Βορρά.
Τον Μάιο του 1800, ο Ναπολέων οδηγεί έφιππος και υπό άκρα μυστικότητα τη στρατιά του, σαν άλλος Αννίβας, μέσα από τις Άλπεις. Η στρατιά δοκιμάζεται τρομερά. Πριν τη στρατηγική διάβαση του Αγίου Βερνάρδου, ο Ναπολέων συγκεντρώνει τη Φρουρά: «Τα Βουνά θα ανοίξουν δρόμο. Κουφώστε τους κορμούς τους για να κρύψουμε τα κανόνια. Στρατιώτες της Γαλλίας σηκώστε ψηλά τις Σημαίες των Ταγμάτων μας. Στην άλλη άκρη των Βουνών είναι η Ρώμη. Είστε οι γιοί του Αννίβα. Η Δόξα της Γαλλίας είναι στις λόγχες σας. Εμπρός!». Ο πρώτος εθνικός στρατός της Ιστορίας παραληρεί: «Ζήτω ο Ναπολέων» και κραδαίνει τα μουσκέτα και τις σπάθες του. Λίγες μέρες μετά, στις 2 Ιουνίου, καταλαμβάνεται το Μιλάνο και η Λομβαρδία και ο στρατηγικός ελιγμός φαίνεται να έχει πετύχει. Οι γραμμές ανεφοδιασμού της αυστριακής στρατιάς αποκόπτονται και ο Michael von Melas διαπιστώνει την ανάγκη επίτευξης μιας αποφασιστικής νίκης πριν τη συνένωση των δύο γαλλικών στρατιών.
Στις 4 Ιουνίου, οι Αυστριακοί πετυχαίνουν πύρρειο νίκη κατά του Massena και καταλαμβάνουν τη Genoa. Ψύχραιμα η αυστριακή διοίκηση προχωρά σε οικονομία δυνάμεων, αφήνοντας δύο μεραρχίες να καταδιώκουν τα υποχωρούντα γαλλικά τμήματα και στρέφεται κατά του Ναπολέοντα, καταλαμβάνοντας την Alessandria. Πέτυχαν δε, να παραπλανήσουν τη γαλλική διοίκηση σχετικά με τον τρόπο ενέργειάς τους, στέλνοντας φαινομενικά τμήματα προς τον Βορρά. Ο Ναπολέων, δείχνοντας υπερβολική αυτοπεποίθηση, εκλαμβάνει τους αυστριακούς ελιγμούς ως το κύκνειο άσμα αυτών και ως μια απέλπιδα προσπάθειά τους να εισχωρήσουν στους γαλλικούς θύλακες και να επιστρέψουν σε αυστριακό έδαφος. Έτσι, διασπείρει τις δυνάμεις του, ώστε να αποκόψει κάθε διάβαση προς την Ανατολή.
Στις 14 Ιουνίου, δίνεται το έναυσμα της αυστριακής επίθεσης. Το αυστριακό, ωστόσο, στράτευμα καθυστερεί σημαντικά να περάσει τον ποταμό Bormida, καθώς, λόγω επιτελικής αμέλειας και έλλειψης τοπογραφικής οργάνωσης, δεν είχε εκλεχθεί γέφυρα η οποία να άντεχε τη διέλευση των στρατευμάτων. Έτσι, κερδήθηκαν δύο πολύτιμες ώρες, που επέτρεψαν στους Γάλλους να οργανωθούν αμυντικά στα αγροκτήματα του χωριού Marengo, όσο το Γαλλικό Πυροβολικό παρενοχλούσε τα προελαύνοντα αυστριακά τμήματα.
Ο ρωμαλέος συνταγματάρχης Johann Frimont, διοικητής των αυστριακών εμπροσθοφυλακών, κατάφερε να ανατρέψει τάχιστα τις γαλλικές προφυλακές μάχης. Ο von Melas, αντιλαμβανόμενος την ευκαιρία, έστρεψε το κέντρο του αυστριακού στρατού (18.000) άντρες κατά των δύο γαλλικών μεραρχιών του στρατηγού Gaspare Gardanne. Παρά τις ευνοϊκές συνθήκες, ο von Melas δεν προώθησε επαρκώς το Αυστριακό Πυροβολικό, μηδέ επιχείρησε υπερκέραση των γαλλικών θέσεων με το ιππικό του, φοβούμενος την αντίδραση της γαλλικής εφεδρείας. Αντιθέτως, επέμεινε σε διαδοχικές κατά μέτωπο επιθέσεις κατά της γαλλικής παράταξης, που φαινόταν να αντέχει την αυστριακή πίεση. Ο Ναπολέων, συνοδευόμενος από το ιππικό των στραταρχών Joachim Murat και Kellerman, δύο μεραρχίες Ελαφρού Πεζικού, υπό τον στρατηγό Pierre-Clement de Champeaux και τη «Φρουρά», κατέφτασε στις 10.00 στο πεδίο της μάχης, αντιλαμβανόμενος πως αντιμετώπιζε την κύρια προσπάθεια του αυστριακού στρατεύματος.
Ο von Melas, επιτέλους, ενέπλεξε το ιππικό του, προσπαθώντας να επιτύχει υπερκέραση του αριστερού άκρου της γαλλικής παράταξης, ωστόσο ο στρατάρχης Jean Lannes κράτησε τις θέσεις του και επιχείρησε να αντεπιτεθεί, αποτυγχάνοντας, όμως, λόγω των καταιγιστικών πυρών του αυστριακού πυροβολικού. Ταυτόχρονα, ο στρατηγός Peter Karl Ott με το 2ο Αυστριακό Σώμα Στρατού επιχείρησε να αποκόψει το αριστερό άκρο της γαλλικής παράταξης, ωστόσο το 6ο Σύνταγμα Φυσιλιέρων της Φρουράς απέκοψε προσωρινά την αυστριακή προέλαση, δεχόμενο, ωστόσο, σημαντικές απώλειες.
Στις 11.00, ο Ναπολέων, σκυμμένος δίπλα σε έναν κιλίβαντα πυροβόλου, συγκαλεί συμβούλιο του επιτελείου του. Ευθείς εκδίδει τμηματικές διαταγές στις γύρω γαλλικές δυνάμεις να κατευθυνθούν προς το Marengo. Ο Στρατάρχης Berthier ψύχραιμα τον καλεί να συμπτυχθεί, όσο οι αυστριακοί διστάζουν να προωθηθούν και να δώσει τις επόμενες μάχες με ελιγμούς στην πεδιάδα της Λομβαρδίας. Ο Ναπολέων μειδιά: «Μία ακόμα ώρα Berthier και οι Αψβούργοι θα ηττηθούν». Ο Πρώτος Ύπατος θυμάται κάθε γραμμή που είχε χαράξει στον χάρτη ως Ανθυπολοχαγός και, όπως έμεινε στην Ιστορία, «δε διακόπτεις ποτέ τον εχθρό, όταν πραγματοποιεί ένα λάθος».
Παρά ταύτα, οι εφεδρείες των Αυστριακών εμπλέκονται στις 14.00 στη μάχη και καταφέρνουν να ανατρέψουν το γαλλικό κέντρο, το οποίο πλέον συμπτύσσεται, διατηρώντας τη συνοχή του προς το χωριό San Giuiliano. Εκεί, ο von Melas διαπράττει το μοιραίο λάθος. Αφήνει τη διοίκηση στον στρατηγό Franz Saint-Julien και αποχωρεί προς το Marengo. Μάλιστα, τάχιστα συντάσσει γράμμα προς τη Βιέννη με τα νέα της αυστριακής νίκης, που μελοδραματικά θα βρεθεί σχεδόν τυχαία λίγες ώρες μετά στα χέρια του Ναπολέοντα.
Στις 17.00, καταφτάνει ο στρατηγός Louis Dessaix με 6.000 ξεκούραστους άντρες, προκειμένου να ενισχύσει τη γαλλική παράταξη. Σύμφωνα με το μύθο, ερωτήθηκε από τον Ναπολέοντα για την τακτική κατάσταση και περήφανα αποκρίθηκε: «Χάσαμε τη μάχη. Ωστόσο, έχουμε άπλετο χρόνο να νικήσουμε την επόμενη». Η γαλλική παράταξη αναδιοργανώθηκε τάχιστα με το ηθικό της να ανυψώνεται, μετά την ένταξη στη μάχη του συνόλου της Φρουράς. Το γαλλικό κέντρο απώθησε τα καταδιώκοντα τμήματα των Αυστριακών που πιάστηκαν εξ απήνης. Η γάτα είχε μόλις μετατραπεί σε ποντίκι, σε ένα παιχνίδι ταχέων τακτικών ελιγμών και αιφνιδιασμού.
Στις 18.00, ο Ναπολέων ενέπλεξε το σύνολο του ιππικού του σε έναν ευρύ κυκλωτικό ελιγμό αριστερά, όσο ο Dessaix έντεχνα είχε εφελκύσει το αυστριακό κέντρο σε έναν αγώνα εκ του συστάδην, που έδινε εδαφικό πλεονέκτημα στους Γάλλους. Οι Kellerman και Murat τάχιστα κύκλωσαν πλήρως τις αυστριακές θέσεις. Οι Αυστριακοί άρχισαν να υποχωρούν άτακτα όσο το γαλλικό πυροβολικό, υπό τον ικανό στρατάρχη Auguste de Marmont, με άλματα και πυκνά πυρά απέτρεπε την άτακτη σύμπτυξή τους. Τελικά, αιχμαλωτίστηκαν 8.000 Αυστριακοί, καταλήφθηκαν 80 οβιδοβόλα, ενώ οι Γρεναδιέροι της Φρουράς έριξαν 15 πολεμικές σημαίες στα πόδια του Ναπολέοντα. Η νίκη, ωστόσο, άφησε πικρή γεύση στους γαλλικούς σχηματισμούς, καθώς ο γενναίος στρατηγός Dessaix βρέθηκε νεκρός, μαχόμενος ανάμεσα στους φυσιλιέρους του και λέγεται πως ο Ναπολέοντας θρήνησε τον μοναδικό φίλο του. Μετά τη μάχη, ο Ναπολέων που τόσο θαύμαζε την Αρχαία Ρώμη, μίλησε – σαν άλλος Καίσαρας – στους στρατιώτες του:
«Παιδιά μου, είμαι ευχαριστημένος από σας. Δώστε το όνομά μου στα παιδιά σας. Το επιτρέπω. Και στη Γαλλία που γεννήθηκε από τη φλόγα της Επανάστασης, ένα να βρεθεί αντάξιο μας του κληροδοτώ τα πάντα και τον κάνω Διάδοχό μου. Να λέτε “Ήμουν στο Marengo” και να σας λένε “Να! Ένας γενναίος”.»
Συμπερασματικά, η Μάχη του Marengo αποτελεί το πρελούντιο της Ναπολεόντειας Περιόδου στην Ευρώπη, καθότι ανάγκασε τον Ευρωπαϊκό Συνασπισμό να συνάψει ευνοϊκή ειρήνη για τη Γαλλία. Πολλώ δε μάλλον, προετοίμασε το έδαφος για την αποδοχή του Ναπολέοντα ως Αυτοκράτορα της Γαλλίας, λίγα χρόνια μετά, κι ευνόησε στη μετάδοση των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης και του Ναπολεόντειου Κώδικα στη Δυτική Ευρώπη. Δεν είναι δε υπερβολή να λεχθεί πως τα παραπάνω, συναρτησιακά με τη Βιομηχανική Επανάσταση, συντελούν τους σπόρους τόσο της κατάλυσης της Μοναρχίας στην Ευρώπη όσο και της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης, δύο αιώνες αργότερα, που πρώτος οραματίστηκε ο Ναπολέων Βοναπάρτης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ludwig, Emil (1972), Ναπολέων, Αθήνα: Εκδόσεις Γκοβόστης
- Clausewitz, Carl von (2021), The Coalition Crumbles, Napoleon Returns: The 1799 Campaign in Italy and Switzerland, Volume 2, University Press of Kansas
- Antoin – Henry de Jomini (2016), Η τέχνη του Πολέμου, Αθήνα: Γενικό Επιτελείο Στρατού
