Της Ελένης Μακράκη,
Ανάμεσα στις πολυώροφες κατοικίες της πολύβουης Αθήνας στριμώχνονται κτίρια, τα οποία πολλές φορές φαίνονται αδιάφορα, ενώ στην πραγματικότητα φέρουν ένα κομμάτι της ιστορίας του τόπου αλλά και ένα αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Τέτοια είναι και τα «προσφυγικά» της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, τα οποία χτίστηκαν τη δεκαετία του 1930, ώστε να στεγάσουν τους ξεριζωμένους της Μικρασιατικής Καταστροφής.
Η Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 προκάλεσε ένα μεγάλο κύμα προσφύγων προς τη χώρα, που μέσα σε μια δεκαετία μετρούσε περίπου τους 1,5 εκατομμύριο ανθρώπους, οι οποίοι έφτασαν σε μια πάμφτωχη Ελλάδα, χωρίς τις κατάλληλες υποδομές για τη στέγασή τους. Έτσι, οι πρόσφυγες ζούσαν για πολλά χρόνια σε κοινόβια σε σχολεία, εκκλησίες και τζαμιά, στρατώνες, θέατρα, δημόσια κτίρια, αποθήκες, υπόγεια κάτω από άθλιες συνθήκες, ενώ συχνά αναγκάζονταν να περιπλανώνται από μέρος σε μέρος. Παρόλη αυτή την κατάσταση, η δημιουργία οικισμών για τους πρόσφυγες προχωρούσε πολύ αργά κι έτσι οι κατοικίες της Λεωφόρου Αλεξάνδρας άρχιζαν να χτίζονται από το 1933 έως το 1935 μετά από το σχεδιασμό των Κ. Λάσκαρι και Δ. Κυριακού, οι οποίοι ήταν υπάλληλοι της της Τεχνικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Πρόνοιας (Τ.Υ.Υ.Π.). Ωστόσο, η καθυστέρηση της ανέγερσης των συγκεκριμένων οικισμών οφείλεται και στη σύγκρουση που υπήρχε μεταξύ των οπαδών του Παναθηναϊκού, στον οποίο ανήκε ο χώρος έως το 1922, οπότε και επιτάχθηκε από το Δημόσιο, και των προσφύγων που είχαν εγκαταστήσει τις σκηνές τους εκεί. Το ζήτημα λύθηκε με την παρέμβαση του Δήμου Αθηνών, ο οποίος επέτρεψε στον Παναθηναϊκό να συνεχίσει να εδρεύει σε αυτό το σημείο και μετακίνησε τους πρόσφυγες στο απέναντι κτήμα, όπου χτίστηκαν αργότερα οι κατοικίες.
Τα κτίρια είναι καθαρά ωφελιμιστικού τύπου επηρεασμένα από τον γερμανικό φονξιοναλισμό, καθώς δεν είχαν ίχνος διακόσμησης ή περίτεχνης κατασκευής και χτίστηκαν πρόχειρα και με ταχείς ρυθμούς, για να καλύψουν τις ανάγκες των προσφύγων. Ο οικισμός αποτελείται από οκτώ τριώροφες πολυκατοικίες, κάθε μία από τις οποίες περιλάμβανε τριάντα διαμερίσματα. Κάθε πολυκατοικία κόστιζε 2.500.000 δραχμές. Οι τέσσερις μπροστινές, που έχουν σχεδιαστεί από τον Κυριακό, περιλαμβάνουν οικίες με δύο δωμάτια, κουζίνα και αποχωρητήριο, ενώ οι τέσσερις υπόλοιπες, που σχεδιάστηκαν από τον Λάσκαρι, αποτελούνται από ένα δωμάτιο, κουζίνα και αποχωρητήριο. Σε όλες τις πολυκατοικίες υπήρχαν κλιμακοστάσια και πλυντήρια στις ταράτσες, ενώ η παροχή νερού και ρεύματος θεωρούταν κάτι εξαιρετικά σύγχρονο για την εποχή. Τα διαμερίσματα των πολυκατοικιών πωλήθηκαν από το κράτος με ευνοϊκούς όρους. Η γιαγιά του αρχιτέκτονα Δημήτρη Ευταξιόπουλου, πρόσφυγας από τον Πόντο, η οποία είχε την τύχη να κληρωθεί για την αγορά ενός από τα διαμερίσματα, περιγράφει: «Ήταν μια ιδιαίτερη κοινότητα τα χρόνια εκείνα. Κατ’ αρχάς υπήρχε πάρα πολύς κόσμος. Φανταστείτε 228 διαμερίσματα με τέσσερα άτομα το καθένα. Οι εικόνες που έχω από τα παιδικά μου χρόνια είναι συχνές επισκέψεις από σπίτι σε σπίτι, ανταλλαγές φαγητών, πολύ παιχνίδι στους χωματόδρομους, αυτοσχέδια πατίνια».
Στη συνέχεια της Ιστορίας, το 1944, οι εν λόγω προσφυγικές δομές βρέθηκαν στο στόχαστρο των σφαιρών των Δεκεμβριανών, της σύγκρουσης δηλαδή μεταξύ των ανταρτών από τη μία και του προδοτικού κράτους και των βρετανικών δυνάμεων από την άλλη. Οι αντάρτες και οι αντιστασιακοί έβρισκαν πάντα φιλικό έδαφος στις γειτονιές των προσφύγων, πολλοί από τους οποίους συμμετείχαν στον απελευθερωτικό αγώνα. Έτσι, τα προσφυγικά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας αποτελούσαν καταφύγιο γι’ αυτούς και για το λόγο αυτό χτυπήθηκαν από Βρετανικούς όλμους από τον Λυκαβηττό.
Κατά τη διάρκεια της Χούντας, εκδόθηκε υπουργική απόφαση, με την οποία επιβαλλόταν η απομάκρυνση των προσφύγων και η κατεδάφισή των πολυκατοικιών, ώστε να χτιστεί Δικαστικό Μέγαρο. Ωστόσο, αυτή η απόφαση έμεινε στα χαρτιά και δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Στα τέλη της δεκαετίας του 1990 αποφασίστηκε η κατεδάφισή τους, ώστε να μετατραπεί ο χώρος σε πάρκο αναψυχής. Αυτή η απόφαση προκάλεσε πολλές αντιδράσεις και 51 ιδιοκτήτες αρνιούνταν πεισματικά ως το τέλος να πουλήσουν τα διαμερίσματά τους. «Αρχίσαμε μια μάχη για να μην προχωρήσει η κατεδάφιση. Ευτυχώς είχαμε στο πλευρό μας ένα τεράστιο κύμα συμπαράστασης από τα μέσα ενημέρωσης. Καταφέραμε να πείσουμε ότι το κράτος ήθελε να κατεδαφίσει τα Προσφυγικά χωρίς να έχει όμως κανένα σαφές σχέδιο. Έλεγαν πάρκο αναψυχής. Αλλά πώς θα ήταν αυτό το πάρκο αναψυχής; Κανένας δεν ήξερε. Για μας ήταν φανερό πως θα γκρεμίζονταν τα Προσφυγικά για να ξεφυτρώσουν κάποια στιγμή άλλα κτίρια», μαρτυρούσε ο Ευταξιόπουλος. Η μάχη κερδήθηκε και οι οικισμοί εγκαταλείφθηκαν τελείως από το κράτος, με αποτέλεσμα να συγκεντρώνονται εκεί τοξικομανείς ή να πραγματοποιούνται ανοιχτές συνελεύσεις έως ότου δημιουργήθηκε η «Συνέλευση Κατειλημμένων Προσφυγικών», που έθεσε τους δικούς της κανόνες. Το 2011 ξεκίνησαν κάποια σχέδια ανάπλασης του χώρου, τα οποία όμως προχωρούν αργά αφού πρόκειται για ένα λεπτό ζήτημα, καθώς οι οικισμοί αυτοί κρύβουν ένα μεγάλο κομμάτι Ιστορικής μνήμης.
Αντίστοιχα κτίρια υπάρχουν διασκορπισμένα σε όλη την πόλη και παρόλο που κρύβονται ή έχουν αφεθεί στο έλεος τους χωρίς να είναι εξίσου γνωστά με ένα μουσείο αρχαίας περιόδου, μια πιο προσεκτική ματιά αρκεί για να δούμε τη σύγχρονη Ιστορία να ζωντανεύει.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Τα προσφυγικά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας- Η επόμενη μέρα για το τοπόσημο της Αθήνας, Lifo, διαθέσιμο εδώ
- Tα προσφυγικά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, Arctic, διαθέσιμο εδώ
- Tα προσφυγικά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας και η σύγκρουση των προσφύγων με τους φιλάθλους του Παναθηναϊκού, Μηχανή του Χρόνου, διαθέσιμο εδώ
