Της Χριστίνας Πάτερου,
Καθώς μελετάμε το αναπτυξιακό φαινόμενο στον επονομαζόμενο «Τρίτο Κόσμο», διαπιστώνουμε πως η διαφορά ταχυτήτων ανάπτυξης δεν αποτελεί τυχαία συγκυρία, αλλά αντιθέτως εδράζεται σε μακροχρόνιες επιπτώσεις που επέφερε η αποικιοκρατία μέχρι και την ανεξαρτησία των εφ εξής κρατών. Εντούτοις, αν και θεωρητικά η αποικιοκρατία έπαψε να υφίσταται ως θεσμός, λόγω της εξασθένησης των μητροπολιτικών δυνάμεων της Δύσης, της ανάπτυξης των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων και των ευρύτερων προσπαθειών του Ο.Η.Ε. για ισότητα, με αποκορύφωμα τον Χάρτη των Η.Ε. και τη «Διακήρυξη για την παραχώρηση ανεξαρτησίας στις αποικοκρατούμενες χώρες και λαούς», οι καταστροφικές της συνέπειες δεν έχουν επιτρέψει ακόμα και σήμερα στα κράτη του «Τρίτου Κόσμου» να αναπτυχθούν αυτόνομα και να αποκτήσουν πραγματική ανεξαρτησία. Στο πλαίσιο αυτό, η ανάδυση νέων δυνάμεων, με πρώτη τις Η.Π.Α., σε συνδυασμό με την έλλειψη ισχύος και οργάνωσης των νεοϊδρυθέντων κρατών, δημιούργησε τον απαραίτητο χώρο για τη διαιώνιση του αποικιοκρατικού φαινομένου, το οποίο ονομάστηκε «νεοαποικιοκρατισμός».
Στο πλαίσιο της νέας αυτής πραγματικότητας, οι θεωρητικοί προσπάθησαν να απαντήσουν υιοθετώντας εν τέλει δύο βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις: τη θεωρία του εκσυγχρονισμού, η οποία έδινε βάση στη σημασία της οικονομικής ανάπτυξης μέσω της ελεύθερης αγοράς και της ένταξης των νέων κρατών στις διεθνείς αγορές με τη βοήθεια των πολυεθνικών επιχειρήσεων, και τη θεωρία της εξάρτησης, η οποία υποστήριζε πως τα νεοϊδρυθέντα κράτη της Περιφέρειας, όφειλαν να αποκόψουν τους δεσμούς τους με τα κράτη-εκμεταλλευτές του Κέντρου και να αναζητήσουν τη μεταξύ τους συνεργασία μακριά από τον παγκόσμιο καπιταλισμό. Χρησιμοποιώντας ως θεωρητικό βοήθημα, τις παραπάνω θεωρίες, τα κράτη του «Τρίτου Κόσμου» ακολούθησαν διαφορετικές πολιτικές, οι επιπτώσεις των οποίων είναι εμφανείς μέχρι σήμερα.
Η λήξη της αποικιοκρατίας συνέπεσε χρονικά με την εποχή του «Ψυχρού Πολέμου» και την ανάδυση του διπολισμού, που εκφράστηκε με την κυριαρχία δύο Μεγάλων Δυνάμεων: των Η.Π.Α. και της Ε.Σ.Σ.Δ. Ο ανταγωνισμός που αναπτύχθηκε μεταξύ των δύο αυτών πόλων ισχύος, με στόχο την εξάπλωση της εμβέλειάς τους και την τελική επικράτηση, εκφράστηκε μέσω της εφαρμογής ενός συστήματος «πολιτικής νεοαποικιοκρατίας» στα κράτη του «Τρίτου Κόσμου». Η έκφραση του νέου αυτού συστήματος αποικιοκρατίας έλαβε τρεις μορφές: την πολιτική, τη στρατιωτική και την οικονομική. Ιδιαίτερα στην περίπτωση των Η.Π.Α., με την οποία θα ασχοληθούμε, οι διαστάσεις της νεοαποικιοκρατίας έλαβαν παγκόσμια εμβέλεια, λόγω του εθνικού ιδεολογήματος της εποχής, που ήταν βασισμένο στη μάχη ενάντια στην επικράτηση του κομμουνισμού. Ο ιδεολογικός αυτός πόλεμος πήρε πολλές φορές «παράλογες», με όρους πολιτικής θεωρίας, διαστάσεις. Αυτό σημαίνει πως, όπως θα δούμε και στη συνέχεια, οι Η.Π.Α. υπό τον φόβο της κομμουνιστικής επικράτησης, οδηγήθηκαν πολλές φορές στην ανάπτυξη πολιτικών που είτε κρίνονται υπερβολικά κοστοβόρες σε σχέση με το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα είτε αναπτύχθηκαν με τα λάθος μέσα. Τα παραδείγματα ανά τον κόσμο είναι ποικίλα, ωστόσο θα εστιάσουμε στην περίπτωση της Λατινικής Αμερικής.
Η εμπλοκή των Η.Π.Α. στη Λατινική Αμερική δεν ξεκίνησε την εποχή του Ψυχρού Πολέμου, αλλά είχε κάνει την εμφάνισή της ήδη από τον 19ο αιώνα. Η διάκριση γίνεται, ωστόσο, καθώς η εμπλοκή των Η.Π.Α. στη Λατινική Αμερική πριν τον Ψυχρό Πόλεμο, παρουσίαζε «λογικά» χαρακτηριστικά, καθώς υποκινούνταν από τους ίδιους λόγους με τις άλλες Μεγάλες Δυνάμεις της αποικιοκρατικής εποχής. Οι Η.Π.Α., δηλαδή, έδειχναν ενδιαφέρον για τις Χώρες της Λατινικής Αμερικής λόγω της γεωπολιτικής τους σημασίας και των οικονομικών ευκαιριών που έβλεπαν στην περιοχή. Με άλλα λόγια, οι Η.Π.Α. επεδίωκαν να γίνουν η «ηγεμονική δύναμη» στην περιοχή, όπως προέτασσε και το τότε εθνικό αφήγημα του δόγματος Μονρόε (1823). Ο πόλεμος που διεξήγαγαν με την Ισπανία το 1898 επιβεβαιώνει την παραπάνω διαπίστωση, όπως και η απόσπαση του Παναμά από την Κολομβία, καθώς έγιναν για να απομακρύνουν ενδεχόμενους «ανταγωνιστές» στην περιοχή και να προστατέψουν τα αμερικανικά οικονομικά συμφέροντα στη διώρυγα.
Γενικότερα, στις αρχές του 20ού αιώνα, οι Η.Π.Α. έβλεπαν θετικά τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα στη Λατινική Αμερική, καθώς επεδίωκαν την απεμπλοκή των ευρωπαϊκών δυνάμεων από την περιοχή. Οι στρατιωτικές επεμβάσεις εκείνη την περίοδο, είναι δεκάδες. Ενδεικτικά αναφέρουμε την επέμβαση στη Βενεζουέλα με τη βύθιση τριών γερμανικών και ιταλικών πλοίων το 1903, αλλά και τις επεμβάσεις στην Καραϊβική, με τις οποίες ο τότε πρόεδρος Ρούσβελτ ήθελε να μετατρέψει τις Η.Π.Α. σε «αστυνομία της Καραϊβικής». Αντίστοιχα, η επέμβαση στον Παναμά το 1918 είχε στοιχεία διατήρησης της οικονομικής κυριαρχίας στην Καραϊβική και της προστασίας αμερικανικών εταιριών, όπως η United Fruit Company, η οποία εκμεταλλευόταν τα εδάφη των περιοχών αυτών με την καλλιέργεια μπανάνας, με αποτέλεσμα τα κράτη της περιοχής να ονομαστούν “Banana Republics”. Άξια λόγου είναι και η περίπτωση της Κούβας, όπου με στόχο την υπεράσπιση των καλλιεργειών ζαχαροκάλαμου, οι Η.Π.Α. το 1917, προχώρησαν στην κατάληψη της χώρας και την αποστολή ναυτικών δυνάμεων, με στόχο την κατάπνιξη των απεργιών και την επίβλεψη της διαδικασίας παραγωγής.
Στην Ονδούρα, η ίδια εταιρεία είχε καταφέρει να ελέγχει το σύνολο της επικράτειας οικονομικά. Μάλιστα, το 1911 ο συνέταιρος της εταιρίας Sam Zumurray οργάνωσε πραξικόπημα εναντίον της κυβέρνησης της Ονδούρας, με στόχο την παραχώρηση εκτάσεων γης με μηδενική φορολογία και την κατασκευή σιδηροδρομικών δικτύων για την εξυπηρέτηση εμπορικών σκοπών. Για να κατανοήσουμε πλήρως το μέγεθος της επιρροής του αμερικανικού οικονομικού κολοσσού, αρκεί να αναφερθούμε στην περίπτωση της Κολομβίας, όπου μετά από τη μεγάλη απεργία του 1928 στην περιοχή της Santa Maria, λόγω των κατάφορων παραβιάσεων εργατικών δικαιωμάτων από την United Fruit Company, η κολομβιανή αστυνομία προχώρησε σε βίαιη καταστολή που έληξε με το θάνατο 3.000 εργατών από τον ίδιο τον εθνικό στρατό της Κολομβίας, κάνοντας φανερή για μια ακόμη φορά την εξάρτηση της χώρας από το κεφάλαιο των Η.Π.Α.
Μέχρι το 1930, η United Fruit Company έλεγχε το 90% του εμπορίου μπανάνας, ενώ στην Κεντρική και Λατινική Αμερική κατείχε περίπου 3,5 εκατομμύρια εκτάρια γης και είχε αναπτύξει το μεγαλύτερο ιδιωτικό ναυτικό. Γι’ αυτό, της αποδόθηκε και το παρατσούκλι «The great white fleet».
Μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο και κυρίως μετά την κουβανική επανάσταση τη δεκαετία του 1960, οι επεμβάσεις των Η.Π.Α. δεν χαρακτηρίζονταν τόσο από παραδείγματα οικονομικού νέο-αποικισμού, αλλά από στρατιωτικές παρεμβάσεις με στόχο την ανατροπή των φιλοσοβιετικών ή κομμουνιστικών κυβερνήσεων των κρατών της Λατινικής Αμερικής. Ως αντίποινα στο σοβιετικό δόγμα «revolutionary-imperial paradigm», με το οποίο η Ε.Σ.Σ.Δ. στόχευε στην παγκόσμια επικράτηση του κομμουνισμού, οι Η.Π.Α. στράφηκαν στη χρηματοδότηση μιας σταυροφορίας εξαγωγής «ηθικών αξιών και δημοκρατίας» με στόχο την κομμουνιστική αποτροπή. Η ιδεολογική πόλωση της εποχής, καθώς και ο αβάσιμος πολλές φορές φόβος των Η.Π.Α. για επικράτηση φιλοσοβιετικών δυνάμεων στη Λατινική Αμερική, οδήγησαν την ηγεσία της στην άμεση ή έμμεση στρατιωτική πλέον επέμβαση στις χώρες της Λατινικής Αμερικής, όπου υπήρχε η υποψία κινδύνου.
Η επικράτηση του Castro στην Κούβα οδήγησε στην πρώτη έκφραση της στρατηγικής αυτής, η οποία συνοψίζεται στα λόγια του Kennedy: «Castro is only the beginning of our difficulties throughout Latin America. The big struggle will be to prevent the influence of Castro [from] spreading to other countries…». H αδυναμία της αποτροπής της νίκης του Castro στην Κούβα, γνωστή ως «Cuban threat», οδήγησε στην επέμβαση των Η.Π.Α. στο Περού, τη Βραζιλία, την Ουρουγουάη, τη Βολιβία, τη Γουατεμάλα και τη Βενεζουέλα τη δεκαετία του 60’, μέσω της ενορχήστρωσης και της χρηματοδότησης στρατιωτικών πραξικοπημάτων. Η στρατιωτική επέμβαση πολλές φορές ακολουθούνταν και από την οικονομική επικράτηση στις χώρες όπου εγκαθίδρυαν φιλικά προς τις Η.Π.Α. καθεστώτα. Κλασικό παράδειγμα αποτελεί το στρατιωτικό πραξικόπημα στη Βραζιλία το 1964, το οποίο ακολουθήθηκε από την εισροή αμερικανικών επενδύσεων στη χώρα, οι οποίες αντιπροσώπευαν περίπου το 50% των συνολικών επιχειρήσεων, καθιστώντας αδύνατη την ανάπτυξη της τοπικής οικονομίας.
Οι επεμβάσεις μετά τη δεκαετία του 1970 στη Λατινική Αμερική δεν απαρτίζονται από «λογικά χαρακτηριστικά», αλλά κινήθηκαν γύρω από την αποτροπή της επικράτησης της Ε.Σ.Σ.Δ. στην περιοχή και της επανάληψης του φαινομένου της Κούβας. Πιο συγκεκριμένα, στην περίπτωση της εμπλοκής των Η.Π.Α. στο πραξικόπημα του Πινοσέτ στη Χιλή ενάντια στην κυβέρνηση του Salvador Allende, η υποστήριξη μίας από των στυγνότερων δικτατοριών, που οδήγησε στον βασανισμό περίπου 30.000 πολιτών, θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί, και αντίθετα να ακολουθηθεί μία πολιτική συμβιβασμού, όπως έγινε στην περίπτωση του Περού. Η Ε.Σ.Σ.Δ. δεν ενδιαφερόταν για χρηματική βοήθεια προς την κυβέρνηση του Allende, ενώ ο ίδιος, αν και μαρξιστής, δεν εξέφραζε τη συμπάθειά του για την Ε.Σ.Σ.Δ. Ο αβάσιμος φόβος, όμως, των Η.Π.Α. για επανάληψη των γεγονότων στην Κούβα, τις οδήγησε στην επιλογή αυτού του υπέρμετρου μέσου επέμβασης.
Παρόμοια λογική είχαν και οι επεμβάσεις σε άλλα κράτη, όπως η Νικαράγουα και η Ουρουγουάη. Οι στρατιωτικές παρεμβάσεις, που εκτός των άλλων έχουν οδηγήσει και στη διαιώνιση της πολιτικής αστάθειας και της διαφθοράς στα κράτη της Λατινικής Αμερικής μέχρι σήμερα, έφτασαν στο απόγειό τους με την «επιχείρηση Condor». Επρόκειτο ουσιαστικά για μια επιχείρηση συντονισμού των μυστικών υπηρεσιών των κρατών μελών της (Βραζιλία, Παραγουάη, Ουρουγουάη, Βολιβία, Αργεντινή, Χιλή), ενορχηστρωμένη από τις Η.Π.Α., οι οποίες συμμετείχαν στην εκπαίδευση και τη χρηματοδότηση των μελών της, που είχε ως στόχο την εξαφάνιση των πολιτικών αντιπάλων, που θεωρούνταν «κομμουνιστές» και «φιλοσοβιετικοί», και που εντέλει οδήγησε σε θάνατο έως και 80.000 ανθρώπους και σε φυλάκιση περίπου 400.000.
Παράλληλα, τη δεκαετία του 80’, οι Η.Π.Α. πρωτοστάτησαν στη χρηματοδότηση και εκπαίδευση των επονομαζόμενων «μαχητών της ελευθερίας», ή αλλιώς contras στη Νικαράγουα, αλλά και σε άλλες χώρες, όπως το Ελ Σαλβαδόρ και η Γουατεμάλα. Το πνεύμα της εξωτερικής πολιτικής της εποχής, μπορεί να συνοψιστεί στα λόγια του προέδρου Ρέιγκαν, το 1983: «If Central America were to fall, what would be the consequences for our position in Asia, Europe and for the alliances such as NATO… If the United States cannot respond to a threat near our own borders, why should the Europeans or Asians believe that we are seriously concerned about threats to them.».
Συμπεράσματα
Αν και ο Ψυχρός Πόλεμος έχει τελειώσει και ο ανταγωνισμός Η.Π.Α.-Ε.Σ.Σ.Δ. πλέον δεν υφίσταται, οι Η.Π.Α. συνεχίζουν τις παρεμβάσεις στη Λατινική Αμερική, στις χώρες εκείνες που ακόμη δεν έχουν συμμορφωθεί με το νέο οικονομικό πλαίσιο. Η δυναμική είσοδος της Κίνας στην αγορά της Λατινικής Αμερικής, έχει εντείνει την προσπάθεια των Η.Π.Α. για ανάπτυξη των επενδύσεων και των εμπορικών σχέσεων με τα κράτη της περιοχής. Οι κατηγορίες για έμμεσες παρεμβάσεις (στην περίπτωση της Βενεζουέλας και της Βολιβίας) ή αργά αντανακλαστικά (η απουσία κυρώσεων ή καταγγελίας του πραξικοπήματος στην Ονδούρα το 2009), μπορούν να μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα, πως στην πραγματικότητα οι Η.Π.Α. δεν σταμάτησαν να θεωρούν τα κράτη της Λατινικής Αμερικής άνισους εταίρους και την περιοχή πεδίο οικονομικού ανταγωνισμού με άλλες ανερχόμενες οικονομικές δυνάμεις. Η κουλτούρα, επομένως, του μεσσιανισμού της πάλαι ποτέ «αμερικανικής αυτοκρατορίας», μάλλον δεν έπαψε ποτέ να υφίσταται.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ:
- Αναπτυξιακό φαινόμενο και τρίτος Κόσμος, Τσάλτας Γ.
- Ο Τρίτος Κόσμος πολιτική, κοινωνία, οικονομία, διεθνείς σχέσεις, Δ.Α Σωτηρόπουλος, Α. Χουλιαράς, Σ. Ρούσσος, Π. Σκλιάς
- The United States and Latin America: The new Agenda, Victor Bulmer, James Dunkerley
- US Foreign Policy in Latin America, Shayda Sabet
- TIMELINE OF U.S. ACTS OF AGGRESSION IN LATIN AMERICA, Us Veterans for Peace
- The secret history of US interventions in Latin America, Adam Benseid, Retrieved from here
- A brief history of U.S.-led regime change in Latin America, Liam Knox, Retrieved from here
- Operation Condor: The United States Involvement in South America, Retrieved from here
