Ο Ισοκράτης, η Πανελλήνια Ιδέα και ο Φίλιππος Β΄

Του Χριστόφορου Σωτηρίου,

Η Πανελλήνια Ιδέα ήταν μια πολιτική σκέψη, την οποία εξέφρασε πρώτος ο σοφιστής Γοργίας. Ένας από τους μαθητές του, ο Αθηναίος ρήτορας Ισοκράτης, ασχολήθηκε έντονα με αυτήν την πολιτική σκέψη και άτυπα πήρε τον τίτλο του κύριου εκφραστή της. Λόγω της κρίσης που υπήρχε σε πόλεις-κράτη από τις εσωτερικές διαμάχες, τις πολεμικές συγκρούσεις και την ανάμειξη της Περσικής Αυτοκρατορίας στα ελληνικά πράγματα, η Πανελλήνια Ιδέα φαινόταν ως η καλύτερη λύση σε αυτά τα προβλήματα. Ο Ισοκράτης είχε διατυπώσει την πολιτική σκέψη του 4^ου αιώνα για τον κοινό αγώνα και την κατάκτηση των εδαφών της Περσικής Αυτοκρατορίας, όπου θα μπορούσε να αναλάβει η Αθήνα, η οποία, όμως, πλέον δεν ενέπνεε εμπιστοσύνη. Έτσι, ο Ισοκράτης διατύπωσε πως μόνο ένας ισχυρός μονάρχης θα ένωνε τους Έλληνες και θα τους έστρεφε εναντίον των Περσών, όπως ο βασιλιάς Ευαγόρας της Σαλαμίνας στην Κύπρο, ο μονάρχης των Φερών Μαγνησίας, Ιάσωνας, και ο Διονύσιος Α΄ των Συρακουσών. Στο τέλος της ζωής του, ο Ισοκράτης ήλπιζε σε επικράτηση του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Β΄, γιατί οι ενέργειές του καθιστούσαν τη Μακεδονία μεγάλη δύναμη. Αντιμετώπισε με επιτυχία τους Ιλλυριούς και τους Παίονες, ισχυροποίησε τον στρατό, συγκροτώντας, μεταξύ άλλων, την περίφημη Μακεδονική Φάλαγγα. Επιπρόσθετα, δημιούργησε μια ισχυρή οικονομία, καταλαμβάνοντας τα ορυχεία χρυσού του Παγγαίου και έκοψε νόμισμα.

Παρόλη την αρνητική εντύπωση που υπήρχε στη Νότια Ελλάδα για τον Φίλιππο, κυρίως εξαιτίας των λόγων του Δημοσθένη, ορισμένοι Έλληνες εκτιμούσαν τις ικανότητες του Μακεδόνα βασιλιά. Ένας τέτοιος Έλληνας ήταν και ο Ισοκράτης. Μετά από δύο χρόνια και αφού υπογράφηκε η Φιλοκράτειος ειρήνη το 346 π.Χ., ο Ισοκράτης έστειλε την παρακάτω επιστολή στον Φίλιππο Β΄. Ήδη από την αρχή της, ο ρήτορας είδε πως η συνθήκη μεταλλασσόταν θετικά για την πραγματοποίηση της Πανελλήνιας Ιδέας, με την ένωση των Ελλήνων, υπό την αρχηγία του Φίλιππου, σε έναν κοινό αγώνα κατά των Περσών. Σας παραθέτω μέρος από την επιστολή.

«Φημὶ γὰρ χρῆναί σε τῶν μὲν ἰδίων μηδενὸς ἀμελῆσαι, πειραθῆναι δὲ διαλλάξαι τήν τε πόλιν τὴν Ἀργείων καὶ τὴν Λακεδαιμονίων καὶ τὴν Θηβαίων καὶ τὴν ἡμετέραν. ἢν γὰρ ταύτας συστῆσαι δυνηθῇς, οὐ χαλεπῶς καὶ τὰς ἄλλας ὁμονοεῖν ποιήσεις ἅπασαι γάρ εἰσιν ὑπὸ ταῖς εἰρημέ-ναις, καὶ καταφεύγουσιν, ὅταν φοβηθῶσιν, ἐφ’ ἣν ἂν τύχωσι τούτων, καὶ τὰς βοηθείας ἐντεῦθεν λαμβάνουσιν. ὥστ’ ἐὰν τέτταρας μόνον πόλεις εὖ φρονεῖν πείσῃς, καὶ τὰς ἄλλας πολλῶν κακῶν ἀπαλλάξεις.»

Ουσιαστικά, ο Ισοκράτης καλεί τον Φίλιππο να αναλάβει τη συμφιλίωση του Άργους, της Σπάρτης, της Θήβας και της Αθήνας. Το δοκίμιο αυτό απευθυνόταν, βέβαια, στον Φίλιππο, όμως, προοριζόταν και για τους πολιτικούς ηγέτες των ελληνικών πόλεων-κρατών κι έγινε γνωστό στον ευρύτερο χώρο της Ελλάδας. Το αναμφισβήτητο αυτό στοιχείο είχε ιδιαίτερη σημασία, καθώς όσα γράφονταν από τον Δημοσθένη είχαν επιλεγεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να γίνουν αποδεκτά από την πλειοψηφία των Ελλήνων της Νότιας Ελλάδας. Οι διαπιστώσεις που προκύπτουν πάνω σε αυτό το δοκίμιο έχουν μεγαλύτερη αξία από τις απόψεις που εκφράζονται στους λόγους του Δημοσθένη. Η σύγκριση αυτή αποκτά ιδιαίτερη σημασία όταν κάποιος σκεφτεί ότι τόσο οι λόγοι του αυτοί όσο και το δοκίμιο του Ισοκράτη ανήκουν στην ίδια πολιτική σφαίρα. Οι παραπάνω διαπιστώσεις αναφέρονται και στο δοκίμιο του Ισοκράτη, «Φίλιππος». Αρχικά, οι συγκρούσεις μεταξύ των ελληνικών πόλεων-κρατών αποτελούν ένα μείζον εθνικό θέμα με επιβλαβείς για όλους κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες. Κυρίως εδώ φαίνεται η εξαθλίωση μεγάλου μέρους των Ελλήνων, οι οποίοι αναγκάζονταν να πολεμούν ως μισθοφόροι και η προσβλητική, για τους Έλληνες, ανάμειξη του Πέρση βασιλιά στα ελληνικά πολιτικά πράγματα. Αυτές οι συγκρούσεις αποτελούν για τον Ισοκράτη προσωπική υπόθεση. Ήδη από τον 5^ο αιώνα π.Χ., στην ελληνική κοινή γνώμη ήταν διαδεδομένη η άποψη περί ελληνικής καταγωγής της Μακεδονικής βασιλικής δυναστείας, από το Άργος και τους Τημενίδες.

Επομένως, τα όσα γράφει ο Ισοκράτης θα βρίσκονται πιο κοντά στην πραγματικότητα απ’ ό,τι ο χαρακτηρισμός «βάρβαρος Μακεδών», που χρησιμοποιεί ο Δημοσθένης. Επιπρόσθετα, το να υποστηρίζεται από τον Ισοκράτη ότι ο επικεφαλής της εκστρατείας εναντίον των Περσών θα έπρεπε να τεθεί ο Φίλιππος με τους Μακεδόνες, προϋπέθετε ότι η πλειονότητα των Ελλήνων δεν ήταν δυνατό να θεωρεί τους Μακεδόνες βάρβαρους, όπως έκανε στην Εκκλησία του Δήμου των Αθηναίων ο Δημοσθένης. Απεναντίας, θεωρούνταν από τον Ισοκράτη ότι είναι ένα φύλο που έχει ελληνικό τρόπο ζωής και προέτρεπε τον Φίλιππο να ευεργετεί τους Έλληνες και να κυβερνά σαν βασιλιάς και όχι σαν τύραννος. Κλείνοντας, η εκστρατεία στη Μικρά Ασία θεωρούνταν πεδίο οικονομικής ανάπτυξης για χιλιάδες Έλληνες, που ζούσαν σε συνθήκες εξαθλίωσης, αλλά όποιες ελπίδες δημιουργούνταν από τον Ισοκράτη, έσβηναν στο γεμάτο φιλοπατρία πάθος του Δημοσθένη.

Τα επόμενα χρόνια θεωρούνταν τα πιο σημαντικά για την έκβαση της Πανελλήνιας Ιδέας, τόσο στα πολιτικά όσο και στρατιωτικά πράγματα. Ο Φίλιππος ενσωμάτωσε τη Θράκη στο βασίλειό του, κάτι το οποίο αποτέλεσε καίριο βήμα για την επικείμενη εκστρατεία στην Ασία. Ο Δημοσθένης κατέβαλε μεγάλες προσπάθειες, προκειμένου να πείσει τους συμπολίτες του να ζητήσουν την οικονομική βοήθεια των Περσών εναντίον του Φιλίππου. Ο βασιλιάς των Μακεδόνων, σε επιστολή του προς τους Αθηναίους, διαμαρτύρεται για την υποδαύλιση του πολέμου από την πλευρά τους. Τέλος, το 339 π.Χ., ξέσπασε ο Δ΄ Ιερός Πόλεμος, με την καθοριστική μάχη να γίνεται στις 2 Αυγούστου 338 π.Χ., στη Χαιρώνεια. Οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους υπέστησαν βαριά ήττα, αλλά ο Φίλιππος δεν προχώρησε στην εξόντωσή τους, γιατί μια φιλικά διακείμενη προς τον Φίλιππο Αθήνα θα αποτελούσε παράγοντα σταθερότητας στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της επικείμενης εκστρατείας στην Ασία.

Κατόπιν προσκλήσεως του Μακεδόνα βασιλιά, οι απεσταλμένοι των ελληνικών πόλεων συγκεντρώθηκαν στην Κόρινθο, το 337 π.Χ., όπου ο βασιλιάς Φίλιππος θεσμοθέτησε μια Συνθήκη Κοινής Ειρήνης και οργάνωσε τους Έλληνες της κυρίως Ελλάδας, πλην των Λακεδαιμονίων, που αρνούνταν να παρευρεθούν. Ο διακανονισμός που συμφωνήθηκε συνδύαζε μια Συνθήκη Κοινής Ειρήνης και την ίδρυση μιας νέας συμμαχίας, η οποία αργότερα ονομάστηκε Κορινθιακή Συμμαχία. Ο Φίλιππος Β΄ εκλέχθηκε ηγέτης της Συμμαχίας. Ο ίδιος κατέστρωσε τον νόμο περί ειρήνευσης όλης της Ελλάδας και διόρισε μέλη από όλα τα κράτη στη Σύγκλητο του συνεδρίου εκτός των Λακεδαιμονίων, που περιφρόνησαν τον βασιλιά και τον νόμο. Έπειτα, ορίστηκαν στρατιωτικές δυνάμεις που αναλογούσαν στις εκάστοτε πόλεις, είτε για βοήθεια προς τον βασιλιά, αν δεχόταν επίθεση, είτε να πάνε σε πόλεμο υπό την αρχηγία του. Κανείς δεν αμφισβήτησε ότι σκοπός των προετοιμασιών ήταν η επικείμενη εισβολή στην Περσική Αυτοκρατορία. Ήδη από τον 4^ο αιώνα, είχε συχνά διατυπωθεί η άποψη πως η καλύτερη στιγμή των Ελλήνων ήταν όταν ενώθηκαν κατά των δυνάμεων της Περσίας. Η τελευταία ήταν το επόμενο φυσικό εμπόδιο για μια Μακεδονία που είχε κατακτήσει τα πάντα στον ελληνικό χώρο. Ο Φίλιππος ετοιμαζόταν να ηγηθεί των Μακεδόνων και των υπόλοιπων Ελλήνων, όπως είχε ανακοινώσει στους σύνεδρους στην Κόρινθο. Η Συμμαχία νομιμοποιούσε την ηγεσία της Μακεδονίας στον Πανελλήνιο πόλεμο εναντίον της Περσίας.

Ο επίλογος της Πανελλήνιας Ιδέας γράφτηκε το 336 π.Χ. στη Βεργίνα, όπου σε αγώνες που γίνονταν στο θέατρο των Αιγών ο Φίλιππος δολοφονήθηκε από έναν υπασπιστή του, τον Παυσανία. Η απροσδόκητη δολοφονία του ήλθε σε μια χρονική στιγμή που είχε πετύχει τους μισούς από τους στόχους του και οι προσδοκίες των Ελλήνων ήταν μεγάλες. Διάδοχος του Φιλίππου υπήρξε ο υιός του, Αλέξανδρος, στο πρόσωπο του οποίου ανανεώθηκαν οι όρκοι που δόθηκαν στην Κορινθιακή Συμμαχία και ηγήθηκε της εκστρατείας εναντίον της Περσίας.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Gehrke, Hans-Joachim (2017), Ιστορία του ελληνιστικού κόσμου, 2η έκδοση, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (MIET)
• Worthington, Ian (2008), Philip II of Macedonia, Μεγάλη Βρετανία: Yale University Press
• Hammond, Nicholas G. L. (1995), Philip of Macedon, Μεγάλη Βρετανία: Εκδ. GERALD DUCKWORTH& CO. LTD
• Sullivan, G. Robert (2001), Philosophy & Rhetoric, τόμος 34, τεύχος 1