Του Κωνσταντίνου Δήμου,
Ο Eric Arthur Blair, γνωστός ως George Orwell, έγινε πασίγνωστος σε όλο τον κόσμο για τα δύο από τα εμβληματικότερα και τελευταία έργα του πριν το θάνατό του, στις 21 Ιανουαρίου στην Αγγλία το 1950, την αλληγορική «Φάρμα των Ζώων» (“Animal Farm”, 1945) και την πιο προσγειωμένη, αλλά εφιαλτική «δυστοπία» του «1984» (1949), με τα οποία ήθελε να ασκήσει κριτική στο σοβιετικό καθεστώς, αλλά και να προειδοποιήσει τους αναγνώστες του για τους κινδύνους του ολοκληρωτισμού και τη δύναμη της προπαγάνδας. Τα δύο αυτά έργα υπήρξαν από τα πιο επιδραστικά του περασμένου αιώνα και παραμένουν σήμερα πιο επίκαιρα από ποτέ, ενώ στη σύγχρονη εποχή έχουν πλέον ξεκινήσει να θεωρούνται προφητικά, προπομποί ενός δυσοίωνου μέλλοντος που περιμένει την ανθρωπότητα. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι όροι όπως «οργουελικός» και «Μεγάλος Αδελφός» έχουν καθιερωθεί στην κοινή συνείδηση, όπως και στο καθημερινό μας λεξιλόγιο.
Ωστόσο, η παρακαταθήκη του Orwell δεν τελειώνει εδώ, καθώς τα παραπάνω δεν ήταν παρά μόνο τα δύο τελευταία βιβλία που εξέδωσε. Άφησε πίσω του πλούσιο αρθρογραφικό και βιβλιογραφικό έργο με μεγάλη (και έως τώρα ανεκμετάλλευτη από τους ιστορικούς) ιστορική αξία, μιας και ο συγγραφέας, ζώντας το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, έγινε μάρτυρας πολλών σημαντικών γεγονότων, από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μέχρι την ήττα της Γερμανίας, το Μεγάλο Κραχ του ’29, το άτυπο τέλος της Βιομηχανικής Επανάστασης, την εγκαθίδρυση δικτατορικών καθεστώτων στην Ευρώπη και την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία.
Ο ίδιος ο Orwell, όμως, υποστήριζε ότι δεν έγραφε μυθιστορήματα, αλλά πολιτικοϊδεολογικά έργα, παρμένα μέσα από τις εμπειρίες της πραγματικής ζωής. Γιατί ο Orwell, πάνω απ’ όλα, θεωρεί τον εαυτό του πολιτικό σχολιαστή και συγγραφέα της Σχολής του Ρεαλισμού και όχι μυθιστοριογράφο. Γι’ αυτό το λόγο, στο παρόν άρθρο θα ασχοληθούμε με τα λιγότερο γνωστά έργα του, όπου μάλλον η πλοκή δεν έχει τόση σημασία όση η προσπάθεια του συγγραφέα να μας δώσει να καταλάβουμε το κλίμα της εποχής και τις συνθήκες που επικρατούσαν. Αυτοσκοπός είναι ο ιστορικισμός: η αναγνώριση της Ιστορίας ως μιας ανθρωπιστικής επιστήμης ισάξιας με τις Θετικές Επιστήμες, που έχει όχι μόνο ερμηνευτικό, μα συνάμα και τελολογικό χαρακτήρα.
Αν και υπάρχουν πολλές αντικρουόμενες ακαδημαϊκές απόψεις για το τι είναι ο «ιστορικισμός», νομίζω ότι ο Orwell ερμηνεύει την Ιστορία με πολιτικοκοινωνικούς όρους: η ανθρωπότητα πρέπει να περάσει απ’ όλα τα στάδια ανάπτυξης και οικονομολογικά μοντέλα, μέσα από μια επίπονη διαδικασία «λάθους και επανάληψης» (trial and error), έτσι ώστε αργά ή γρήγορα να φτάσει ο άνθρωπος στο τέλειο σύστημα οργάνωσης της κοινωνίας και πολιτικής διακυβέρνησης, το οποίο προπολεμικά θεωρούσε τον Αταξικό Σοσιαλισμό. Μόνο όταν ο άνθρωπος φτάσει σ’ αυτό το αδιέξοδο του «τέλους της Ιστορίας», θα έχει καταφέρει να κατακτήσει την πραγματική και απόλυτη ελευθερία του, μια ιδέα την οποία είχε σε μεγάλη βαθμό εκφράσει ο Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831), ενώ αναδιατυπώθηκε αργότερα και από τον Francis Fukuyama.
O Orwell μπορεί να μην επιθυμούσε τη μετά θάνατον συγγραφή της βιογραφίας του, ωστόσο ο ίδιος χρησιμοποίησε ουκ ολίγες φορές πλήθος από αυτοβιογραφικά στοιχεία στα μυθιστορήματά του, έτσι ώστε να τα καταστήσει πιο ρεαλιστικά, ως μια αποτύπωση του αέναου αγώνα του ανθρώπου για απελευθέρωση από τα κοινωνικά δεσμά του (δουλειά, χρήματα, οικογένεια, υποχρεώσεις), για χάρη ενός χιμαιρικού σοσιαλισμού, της «πανάκειας» της ελεύθερης βούλησης.
Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή: ίσως το πιο αυτοβιογραφικό έργο του είναι το «Απένταρος στο Παρίσι και το Λονδίνο» (“Down and Out in Paris and London”, 1933, επίσης συναντάται και ως «Οι άθλιοι του Παρισιού και του Λονδίνου»), στο οποίο ο συγγραφέας περιγράφει τα επτά χρόνια της φτώχειας του που έζησε στο Παρίσι (1928-1929) και την Αγγλία, λίγο αφότου παραιτήθηκε, το 1927, από τον βρετανικό αποικιακό στρατό της Ινδίας, προς απογοήτευσιν της οικογένειάς του. Ο Orwell, αποζητώντας μια αυθεντική εμπειρία από την καθημερινή ζωή των αστέγων, των αλητών, των επαιτών και λοιπών αποβρασμάτων της κοινωνίας, ζει και συνομιλεί μαζί τους, προσπαθώντας να αποκαλύψει τα βαθύτερα αίτια της πενίας τους, κατανοώντας καλύτερα και εις βάθος τις αντιλήψεις τους. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η μπουρζουαζία επιθυμεί την εργατική τάξη να είναι πάντα στα πρόθυρα της φτώχειας, ώστε να μη σκέφτεται τίποτα άλλο παρά μόνο την επιβίωση της επόμενης μέρας, μια επονείδιστη πραγματικότητα από την οποία δεν υπάρχει διαφυγή.
Το πρώτο «κανονικό μυθιστόρημα» του Orwell είναι το -σχεδόν αυτοβιογραφικό και πάλι- «Μέρες της Βιρμανίας» (“Burmese Days”, 1934). Ο Orwell, ως γόνος στρατιωτικού, είχε γεννηθεί το 1903 στη Βεγγάλη της Ινδίας, ενώ μετά τις σπουδές του στο Eaton College κατετάγη στην Αυτοκρατορική Αστυνομία. Λέγεται ότι οι αναφορές και τα περιστατικά που περιγράφονται στο βιβλίο είναι πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν στην πόλη Κάθα (Κυαουκτάντα στο βιβλίο), απλώς με παραλλαγμένες τις τοποθεσίες και τα ονόματα των πρωταγωνιστών. Ο Orwell δε θα διστάσει να καυτηριάσει τα κακώς κείμενα της ιμπεριαλιστικής βρετανικής αποικιοκρατίας, αλλά όχι μονομερώς, αφού αποδίδει τα του «Καίσαρος τω Καίσαρι» και στους υπανάπτυκτους Βιρμανούς, κάτι το οποίο φαίνεται πιο έντονα στη μικρή νουβέλα του «Πυροβολώντας έναν ελέφαντα» (“Shooting an Elephant”, New Writing 2, Αύγουστος 1936), όπου ο συγγραφέας εξιστορεί τις συνθήκες κάτω από τις οποίες εξαναγκάστηκε να εκτελέσει ένα παχύδερμο.
Ο σκληρότερος, όμως, κριτής του Orwell ήταν ο ίδιος του ο εαυτός. Τα δύο επόμενα μυθιστορήματά του, «Η κόρη του παπά» (“The clergyman’s daughter”, 1935) και «Η παγίδα του χρήματος» (“Keep the Aspidistra flying”, 1936) θέλησε να τα αποκηρύξει, χαρακτηρίζοντάς τα ως αδύναμα και «ανόητα κατασκευάσματα» που δε χρήζουν επανέκδοσης, παρά μόνο εφόσον οι κληρονόμοι μπορούσαν να κερδίσουν μερικές λίρες από αυτό (βλ. Σημειώσεις 31/3/1945). Στο πρώτο, περιγράφει την περιπέτεια της ευσεβούς κόρης του ιερωμένου, Ντόροθι, η οποία ανεξήγητα χάνει τη μνήμη της και βρίσκει εαυτόν στο Λονδίνο, προσπαθώντας να βιοποριστεί σε χώρους δουλειάς, όπου επικρατεί η εκμετάλλευση και το προσωπικό συμφέρον, στην οπισθοδρομική κοινωνία της δεκαετίας του ’30. Η Ντόροθι σ’ αυτό το ταξίδι αυτοανακάλυψης θα μπορέσει να μετατραπεί σταδιακά από παιδίσκη σε γυναίκα, κάτι που ίσως για την εποχή πρέπει να θεωρούνταν πολύ πρωτοποριακό και ίσως ακόμη και φεμινιστικό. Στο δεύτερο, ακολουθούμε τη ζωή του Gordon Comstock, υπάλληλου ενός φτωχικού βιβλιοπωλείου με μόνιμο πρόβλημα πενίας, το οποίο σταδιακά εξελίσσεται σε ένα ρομαντικό μυθιστόρημα με έντονο το νατουραλιστικό στοιχείο.
Από την άλλη, τα δύο πιο πολιτικά βιβλία του είναι ίσως το «Ο δρόμος προς την αποβάθρα Γουίγκαν» (“The road to Wigan Pier”, 1937), στο οποίο με πολύ γλαφυρό τρόπο περιγράφει τις συνθήκες ζωής και εργασίας των ανθρακωρύχων στις πόλεις του βιομηχανικού αγγλικού Βορρά, όπως το Yorkshire, Lancaster, στο Sheffield, στο Wigan κτλ. Οι εικόνες αθλιότητας της εργατικής τάξης που θα δει τον συνταράσσουν, πράγμα που συνεισέφερε στη ριζοσπαστικοποίησή του. Η διαμόρφωση της πολιτικής-αντικαπιταλιστικής ιδεολογίας του οριστικοποιήθηκε λίγο αργότερα, όταν στάλθηκε ως ανταποκριτής δημοσιογράφος για λογαριασμό του αριστερού εκδότη Victor Gollancz για την κάλυψη του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου. O Orwell, μάλιστα, συμμετείχε στις μάχες κατά των φασιστών του Φράνκο με τους Ισπανούς τροτσκιστές του POUM (Partido Obrero de Unification Marxista, δηλαδή Εργατικό Κόμμα Μαρξιστικής Ένωσης). Η μαρτυρία αποτελεί μια πρωτογενή πηγή πληροφόρησης, ανεκτίμητη και «ενοχλητικά» ειλικρινή. Ο «Ύμνος στην Καταλωνία» ή «Πεθαίνοντας στην Καταλωνία» (“Homage to Catalonia”, 1938) καταλήγει στο συμπέρασμα ότι και οι κόκκινοι και οι μαύροι αποτελούν τις δύο πλευρές του ίδιου νομίσματος, αυτό του ολοκληρωτισμού, της μισαλλοδοξίας, και του αγώνα για ιδεολογική επικράτηση. Τραυματίστηκε στο λαιμό, ενώ οι Δημοκρατικοί τον κυνήγησαν επειδή τον θεώρησαν τροτσκιστή.
Έκτοτε, η υγεία του κλονίστηκε ανεπανόρθωτα. Μπήκε εσώκλειστος σε σανατόριο το 1938. Το τελευταίο του βιβλίο πριν τη «Φάρμα» ήταν το «Ανάσες» (“Coming Up for Air”, 1939), το οποίο και έγραψε στο Μαρόκο κατά τους μήνες της ανάρρωσής του. Σ’ αυτό, ο μεσήλικας George Bowling προσπαθεί μέσω της ενασχόλησης με το ψάρεμα να θυμηθεί τα πιο ανέμελα παιδικά του χρόνια, ξεχνώντας προς στιγμήν τις σκοτούρες της ανίερης καθημερινότητας που τον περιβάλλει.
Τέλος, έχοντας προσωπικά διαβάσει όλη την εργογραφία του Orwell, μπορώ να επιβεβαιώσω ότι τα πρωτόλειά του δεν έχουν μεγάλη λογοτεχνική αξία, γι‘ αυτό πιθανώς και να έχουν «ξεχαστεί» από το αναγνωστικό κοινό. Ωστόσο, οι αντιλήψεις του για τον καπιταλισμό, τον ολοκληρωτισμό, την έννοια της ελεύθερης βούλησης, τον πατριωτισμό, δε θα είχαν ποτέ γονιμοποιηθεί άμα ο Orwell, αρχικά, δεν αποτύγχανε ξανά και ξανά, ωθώντας τον ίδιο και την οικογένειά του στα πρόθυρα της φτώχειας. Μάλλον, τελικά, το μυστικό για την επιτυχία και την αναγνώριση του διαχρονικού μηνύματος του Orwell να είναι ακριβώς αυτό: μια σειρά από αλλεπάλληλες αποτυχίες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Orwell, George (1933), Down and Out in Paris and London, London: Penguin Books Publishing
- Essays (2002), 13th reprint, London: Everyman’s Library
- Μέρες της Βιρμανίας (1934), Αθήνα: Εκδ. Κάκτος
- Η κόρη του Παπά (1935), Αθήνα: Εκδ. Κάκτος
- Η παγίδα του χρήματος (1936), Αθήνα: Εκδ. Κάκτος
- Ο δρόμος προς την αποβάθρα Γουίγκαν (1937), Αθήνα: Εκδ. Κάκτος
- Πεθαίνοντας στην Καταλωνία (1938), Αθήνα: Εκδ. Κάκτος
- Ανάσες (1939), Αθήνα: Εκδ. Αίολος
- Η Φάρμα των Ζώων (1945), Αθήνα: Εκδ. Κάκτος
