Της Αναστασίας Τράκα,
Ήδη από τη δημοτική εκπαίδευση όλοι μας, λίγο πολύ, έχουμε ακούσει ότι ο Ηρόδοτος θεωρείται ο πατέρας της Ιστορίας. Ωστόσο, δεν διευκρινίζεται από τους διδάσκοντες ο χαρακτήρας της Ιστορίας αυτής, με αποτέλεσμα να υπάρχει σύγχυση. Είναι αδιαμφισβήτητο το γεγονός ότι ο Ηρόδοτος, όπως και ο Θουκυδίδης, ο Ξενοφών και πολλοί άλλοι, λίγο αργότερα, έκαναν αξιότιμες προσπάθειες να γράψουν τη δική τους ιστορία, χρησιμοποιώντας διάφορες μεθόδους, με σκοπό ο καθένας να αναδείξει τη δική του ιστορική αλήθεια. Αυτή η ιστορία, όμως, δεν έπαψε να έχει ερασιτεχνικό χαρακτήρα, να μην έχει θεσμοθετηθεί και κατοχυρωθεί μαζί με το επάγγελμα του ιστορικού. Δεκάδες χιλιάδες διανοούμενοι, λόγιοι και ιστοριοδίφες συνέχισαν στο πέρασμα των χρόνων να γράφουν ιστορία, ο καθένας με το δικό του τρόπο και για διαφορετικούς λόγους (κοινωνική κινητικότητα, ανάδειξη, κύρος).
Η περίπτωση, όμως, του Leopold von Ranke είναι διαφορετική. Ο ίδιος ονομάζεται πατέρας της ιστορικής επιστήμης και θεωρείται από τους κορυφαίους ιστορικούς του 19ου αιώνα, καθώς προσπάθησε για πρώτη φορά να καταστήσει την ιστορία μια αυστηρή επιστήμη και να δημιουργήσει μια ιστορική «σχολή». Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να αναδειχθεί η συμβολή του σε αυτή την επιστήμη. Πριν από αυτό, κρίνεται σκόπιμο να αναφερθούν επιγραμματικά οι λόγοι που ευνόησαν τη γέννηση της ιστορικής επιστήμης στη Γερμανία.
Σε πρώτη φάση, η Γερμανία δεν ήταν ένα ενιαίο κράτος, αλλά, μέχρι το 1870, αποτελούνταν από αυτόνομα κρατίδια, που ανήκαν σε μια αυτοκρατορία, δηλαδή την Πρωσία. Επομένως, την περίοδο του 19ου αιώνα, που ο πατριωτισμός και ο εθνικισμός έρχονται στο προσκήνιο, προκύπτει η επιτακτική ανάγκη της δημιουργίας μιας γερμανικής ταυτότητας και συλλογικής μνήμης, που θα επικυρώνεται μέσα από την ιστορία, ώστε να αναπτυχθεί ένα ενιαίο κράτος. Επίσης, την περίοδο αυτή κυριαρχεί στην Πρωσία η πεφωτισμένη δεσποτεία του Φρειδερίκου Β΄, που άρχισε ήδη από το Β΄ μισό του 18ου αιώνα. Ο ίδιος έκανε σημαντικές εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις, ιδρύοντας πολλά Πανεπιστήμια, όπως αυτό του Göttingen, σχολεία κι εκπαιδευτικά ιδρύματα. Επομένως, το κράτος αρχίζει να συνδέεται με το ακαδημαϊκό περιβάλλον, ιδρύοντας καινούριες έδρες, κυρίως για τις βοηθητικές επιστήμες της ιστορίας, δείχνοντας, όμως, ολοένα και περισσότερο ενδιαφέρον και για την ίδια την επιστήμη της ιστορίας. Στο Πανεπιστήμιο του Göttingen έγιναν διάφορες μεταρρυθμίσεις και ιδρύθηκαν σε αυτό οι πρώτες έδρες ιστορίας. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι μεταρρυθμίσεις που έγιναν από τους μονάρχες, ακολούθησαν τις ιδέες του Διαφωτισμού.
Αρχικά, ο Ranke γεννήθηκε το 1797 στο Βασίλειο της Πρωσίας. Σπούδασε θεολογία και κλασσικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του επιδόθηκε ιδιαίτερα σε φιλολογικές διεργασίες, όπως μεταφράσεις και αντιγραφές κειμένων, αναπτύσσοντας τεχνικές φιλολογικής και ιστορικής κριτικής. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα επικεντρώνονταν γύρω από την πατριωτική-ρομαντική γερμανική ιστορία (αυτό το είδος, εξάλλου, κυριαρχούσε και σε άλλες ευρωπαϊκές ιστοριογραφίες λόγω των Ναπολεόντειων Πολέμων) και την ιστοριογραφία των μεσαιωνικών χρόνων. Στα έργα του, είναι εμφανές το στοιχείο της θρησκευτικότητας (αναζητούσε το Θείο μέσα στα σημαντικά γεγονότα της ιστορίας), αφού ο Ranke διατέλεσε και ιερέας. Δούλεψε για αρκετά χρόνια ως δάσκαλος γυμνασίου και παράλληλα έγραψε την πρώτη του μελέτη με τίτλο «Η ιστορία των Λατινικών και Τευτονικών λαών από το 1494 μέχρι το 1514». Επίσης, λίγο αργότερα, έγραψε και το έργο «Περί κριτικής στους νεότερους ιστορικούς».
Το έτος 1825 ήταν ορόσημο για τη ζωή του, διότι διορίστηκε στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου και διατήρησε τη θέση του σχεδόν μέχρι το θάνατό του. Ως ακαδημαϊκός, πλέον, θα έχει μεγάλη επιρροή στους μαθητές του, εκ των οποίων πολλοί θα γίνουν σημαντικοί ιστορικοί και θα ακολουθήσουν την ιστοριογραφική παράδοση του Ranke. Μέχρι και το θάνατό του εξέδωσε 54 τόμους ιστορικών και πολιτικών έργων. Κύριο χαρακτηριστικό των έργων του είναι οι προσπάθειές του να «εξαλείψει» τον ίδιο ως προσωπικότητα και να αφήσει τις πηγές να «μιλήσουν» μόνες τους. Στην ουσία επεδίωκε την αντικειμενικότητα μέσα στην ιστορία, δίνοντας έμφαση στα ίδια τα γεγονότα. Γι’ αυτό η ιστορία που έγραψε ο Ranke ονομάζεται και γεγονοτολογική ή συμβαντολογική.
Ταυτόχρονα, επεδίωκε να αποσιωπήσει τις κοινωνικές επιδράσεις, δίνοντας έμφαση στις πολιτικές προεκτάσεις. Ο ίδιος ήταν στρατευμένος ιστορικός, διότι, όπως προαναφέρθηκε, άφηνε κατά μέρους τις οικονομικές και κοινωνικές προεκτάσεις ενός θέματος, αλλά, από την άλλη πλευρά, αναζητούσε την αντικειμενικότητα, γράφοντας για τις εθνικιστικές επιδιώξεις της Γερμανίας. Αρκετοί ήταν οι επαγγελματίες ιστορικοί που ακολούθησαν το παράδειγμα του Ranke κι έγραψαν στρατευμένη ιστορία στο βωμό του οικονομικού οφέλους. Ας μην παραβλέπουμε, εξάλλου, ότι το κράτος ήταν βασικός φορέας χρηματοδότησης της ιστορικής έρευνας και το γεγονός πως η πολιτική ιστορία ήταν ένας εύκολος δρόμος για την ανάδειξή τους στο πανεπιστημιακό κατεστημένο. Οι αντιφατικές ιδέες του Ranke πρέπει να κατανοηθούν μέσα στις ειδικές συνθήκες της εποχής στην οποία διαμορφώθηκαν.
Για να αντιληφθούμε τις ιδέες του Ranke, αξίζει να επισημανθεί ότι μετά τους Ναπολεόντειους Πολέμους οι ιστορικοί σε διάφορες χώρες έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις ιστορικές πηγές, αναζητώντας σε αυτές την αλήθεια του εθνικού παρελθόντος της εκάστοτε χώρας, στο πλαίσιο του πατριωτισμού και του αναδυόμενου εθνικισμού. Το κράτος, δηλαδή, έχει κεντρικό ρόλο κυρίως στη Γερμανική Σχολή. Επομένως, τα έργα τους είχαν ένα πολύ συγκεκριμένο πολιτικό σκοπό. Οι αρχές αυτές που συνδέθηκαν με το όνομα του Ranke και άλλων Γερμανών ιστορικών είναι γνωστές ως «Γερμανικός Ιστορισμός». Οι θεωρίες αυτές διαδόθηκαν ταχύτατα από τους μαθητές του Ranke που συγκεντρώθηκαν στη Γερμανική Ιστορική Σχολή, λόγω των σεμιναρίων του Πανεπιστημίου του Βερολίνου πάνω στην ιστορική έρευνα και το περιοδικό που εξέδιδε η σχολή του.
Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί ο ορισμός της ιστορικής «σχολής», για να κατανοηθεί καλύτερα η μεγάλη διάδοση των ιδεών του Ranke. Μια ιστορική «σχολή» είναι μια ομάδα φοιτητών που συγκεντρώνονται γύρω από διάφορους θεσμούς γνώσεις ή επιστημονικούς τόπους (πανεπιστήμιο, ινστιτούτο) και που αποδέχονται την ίδια φιλοσοφία πάνω στο επάγγελμά τους και τον ρόλο τους ως ιστορικοί. Οι ιδέες του γερμανικού ιστορισμού επεκτάθηκαν κι εκτός Ευρώπης. Η διάδοση της μεθοδολογίας του έκανε ακόμα πιο εύκολη την κριτική, ιδίως κατά τον 20ό αιώνα, όπου ο Γερμανικός ιστορικισμός περνάει σοβαρή κρίση. Το γεγονός αυτό ήταν απόρροια των νέων πνευματικών εξελίξεων, αλλά και κυρίως του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, καθώς αλλάζει αισθητά το καθεστώς ιστορικότητας, δηλαδή οι αξίες για το αληθινό και το πραγματικό σε κάθε εποχή.
Με τις αλλαγές αυτές αλλάζει και η μεθοδολογία της ιστορίας, όπως και η θεματολογία της, φέρνοντας στο προσκήνιο τη Σχολή των Annales, η οποία θα μελετηθεί εκτενέστερα σε επόμενο άρθρο. Δεν πρέπει, ωστόσο, να λησμονούμε τη συμβολή του Ranke στην ιστορική επιστήμη, όπου ακόμα και σήμερα παραμένει σημαντική. Ας μην παραμελούμε το γεγονός ότι η ιστορία, όπως και κάθε επιστήμη, εξελίσσεται κι εν τέλει προοδεύει, εξαιτίας της συνεχούς αμφισβήτησης των ήδη υπαρχουσών θεωριών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Evans, Richard (2009), Για την Υπεράσπιση της Ιστορίας, Αθήνα: Εκδόσεις Σαββάλας
- Βόγλη, Κ. Ελπίδα (2015), Τι πρέπει να γνωρίζει ο ιστορικός για την επιστήμη και το επάγγελμά του, kallipos.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Vierhaus, Rudolf, Leopold von Ranke, britannica.com. Διαθέσιμο εδώ
