Του Κυριάκου Ζαχαράκη,
«Μετά από τέσσερις δεκαετίες νεοφιλελεύθερου σκεπτικισμού για το κράτος, έρχεται στο φως ένα ξεχασμένο γεγονός: Τα εθνικά κράτη διαθέτουν τεράστια δημιουργική δύναμη, αν είναι πρόθυμα να τη χρησιμοποιήσουν».[1]
Στη διάρκεια της πανδημίας, έκανε την εμφάνισή της μία ενδιαφέρουσα φιλολογία που υπογραμμίζει ότι τον νεοφιλελευθερισμό έχει παραγκωνίσει, αν όχι εκμηδενίσει, η αναβίωση κρατικιστικών κεϋνσιανών ιδεών έκτακτης ανάγκης. Όπως θα υποστηριχθεί παρακάτω, όμως, η εν λόγω τοποθέτηση αγνοεί ότι ο νεοφιλελευθερισμός πόνταρε πάντα στην κρατική παρέμβαση.
Ακόμη και αν οι αντιφάσεις είναι εγγενή στοιχεία του νεοφιλελευθερισμού, μπορούμε, εντούτοις, να συγκροτήσουμε έναν ακριβή ορισμό του, ο οποίος θα είναι πολύ πιο αντιπροσωπευτικός για την κατανόηση του παραπάνω φαινομένου από ό,τι η ασαφής ξενόγλωσση ορολογία, που κάνει λόγο για «φονταμενταλισμό της αγοράς» (market fundamentalism). Μία πρώτη απόπειρα θα τον ορίσει ως «μια ιδεολογία που νομιμοποιεί τον ατομικό ανταγωνισμό και αμφισβητεί τις συλλογικές δομές, […] ένα πολιτικό σχέδιο θεσμικού μετασχηματισμού, ενάντια σε κάθε μορφής προσπάθεια “κολλεκτιβοποίησης”». Προεκτείνοντας αυτήν την ερμηνευτική γραμμή, ο νεοφιλελευθερισμός μπορεί να θεωρηθεί και ως μια «μορφή ύπαρξης», τουτέστιν «ένας κανόνας ζωής, που χαρακτηρίζεται από γενικευμένο ανταγωνισμό με άλλους, […] ο οποίος, με τη σειρά του, καθορίζει έναν νέο τρόπο της διακυβέρνησης των ανθρώπων, σύμφωνο με τις γενικές επιταγές του ανταγωνισμού».[2]
Θεωρητικά και πρακτικά, ο νεοφιλελευθερισμός δεσμεύεται όχι μόνο για τη διαφύλαξη της λειτουργικότητας των αγορών, αλλά και για τον κοινωνικό μετασχηματισμό, ώστε να αντικατοπτρίζει βασικές αρχές της αγοράς.[3] Αυτό εξηγεί το γιατί ο νεοφιλελευθερισμός συνδέεται με την απαίτηση για ένα ισχυρό κράτος, το οποίο ανασυντάσσει τις κοινωνικές σχέσεις, με έναν τρόπο που βαθαίνει τις ανισότητες του καπιταλισμού.[4] Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι «ο νεοφιλελευθερισμός […] δεν ήταν ποτέ συνώνυμος με μια απλή μείωση ή απόσυρση του κράτους, αλλά, αντιθέτως, καταγινόταν επίμονα με την […] «επαναχρησιμοποίησή» του [κράτους], στο πλαίσιο μιας γενικευμένης επίθεσης σε προνοιακές υπηρεσίες, σε συνδυασμό με μια επέκταση σε τομείς, όπως η αστυνόμευση και η επιτήρηση.[5] Έτσι, το νεοφιλελεύθερο κράτος αποσκοπεί στη «δημιουργία και διατήρηση μιας πολιτικοοικονομικής τάξης, που υπερασπίζεται σθεναρά τον εαυτό της ενάντια στα αιτήματα για μεγαλύτερη ισότητα και εκδημοκρατισμό».[6]
Η αρχική αντίδραση των περισσότερων κυβερνήσεων στο ξέσπασμα της πανδημικής κρίσης συνοψιζόταν σε αυτό που η Isabel Frey αποκαλεί «επιδημιολογικό νεοφιλελευθερισμό»[7]: μία δαρβινιστική πολιτική που πρότασσε την απρόσκοπτη λειτουργία των αγορών, ακόμη και αν οι πολίτες θα νοσούσαν από «μια άλλη γρίπη». Η λύση απέναντι στην υγειονομική κρίση δινόταν υπό τη μορφή κατευθυντηρίων γραμμών, όπως η απολύμανση χεριών και η τήρηση αποστάσεων. Με τη συγκεκριμένη τακτική, ένα πολυσύνθετο κοινωνικό πρόβλημα μετατρεπόταν σε ατομικό ζήτημα και, την ίδια στιγμή, κάθε ευθύνη των κρατικών αρχών για τη δημόσια υγεία εξέλειπε.
Όμως, πολύ γρήγορα, η κατάσταση αντιστράφηκε. Ως επακόλουθο της χρηματιστηριακής κρίσης του 2020, οι κρατικοί θεσμοί (εξ)αναγκάστηκαν να προσφύγουν σε κεϋνσιανά εργαλεία, προκειμένου να αναχαιτίσουν το υγειονομικό κύμα, που απειλούσε να ανατρέψει τις υπάρχουσες κοινωνικοοικονομικές δομές. Κάτι τέτοιο φανερώνει ότι η κρατική παρέμβαση στην οικονομία είναι δυνατόν να αντλεί έμπνευση και από τη νεοφιλελεύθερη ιδεολογία. Επεξηγηματικά, «την εξασθένιση του νεοφιλελευθερισμού μπορούμε να την παρακολουθήσουμε μόνο αν γίνει κατανοητή, από την άποψη της διχοτόμησης κράτους και αγορών, η μετατόπιση ισχύος υπέρ του πρώτου. Για να εξηγήσουμε φαινόμενα όπως η αναστολή της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας στην Ουγγαρία […], θα πρέπει πρωτίστως να τα θεωρήσουμε τμήμα του λυσσαλέου αγώνα που εξαπολύει το κεφάλαιο για να διαχύσει τον έλεγχό του στην εργατική τάξη. Σε αυτήν την προσπάθεια, πρωτεύουσα θέση καταλαμβάνουν οι συνθήκες έκτακτης ανάγκης, όταν δηλαδή το κράτος (αυτο)εξουσιοδοτείται να προβεί σε ενέργειες απαραίτητες για τη διάσωση της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων. Με άλλα λόγια, θα πρέπει να έχουμε υπόψη ότι η υποτιθέμενη επιστροφή του κράτους είναι, στην πραγματικότητα, η οργανωτική δύναμη της νεοφιλελεύθερης αντεπίθεσης σε οτιδήποτε προσκόπτει την κερδοφορία της συσσώρευσης κεφαλαίου».[8]
Συνάγεται, λοιπόν, η διαπίστωση ότι, όταν τα κράτη επιδεικνύουν, σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης, την αδιαπραγμάτευτη δέσμευσή τους για την προστασία των αγορών, είναι δυνατόν οι νόμοι του καπιταλισμού να εμφανίζονται ως ζήτημα πολιτικής επιλογής και όχι φυσικής ανάγκης. Ακολουθώντας αυτήν τη λογική, δεν υπάρχει τίποτα αντιφατικό στον νεοφιλελεύθερο «σοσιαλισμό».[9] Αυτό που είναι, όμως, βέβαιο έχει να κάνει με το ότι οι υπάρχουσες συνθήκες εξυφαίνουν νέες μορφές ανισότητας, ως αποτέλεσμα της παράτασης της υγειονομικής κρίσης και ενόσω η αλυσίδα των συνεπειών της πανδημίας συνεχίζει να ξετυλίγεται με αμείλικτη ταχύτητα. Και, όπως αποδεικνύεται, καμία ανθρωπιστική λύση βασισμένη στα κελεύσματα της ελεύθερης αγοράς δεν μπορεί να δοθεί, εφόσον «στη σημερινή αυταρχική φάση του, μετά το 2008, ο νεοφιλελευθερισμός συγκρούεται με τα στοιχεία της δημοκρατίας και παραβιάζει θεμελιώδη δικαιώματα».[10]
[1] M. Saxe, How corona broke the system, International Politics and Society, 2020.
[2] P. Dardot, C. Laval, La nouvelle raison du monde. Essai sur la société néolibérale, Paris, La Découverte, 2009, στο Bruno Amable, Morals and politics in the ideology of neo-liberalism, Socio-Economic Review, Volume 9, Issue 1, 2011.
[3] R. Munck, Neoliberalism and politics, and the politics of neoliberalism, στο A. Saad-Filho, D. Johnston, Neoliberalism – A Critical Reader, London, Pluto Press.
[4] M. Šumonja, Neoliberalism is not dead – On political implications of Covid-19, Capital & Class, 2021.
[5] J. Peck, N. Theodore, Still neoliberalism? South Atlantic Quarterly 118(2), 2019.
[6] I. Bruff, (2016) Neoliberalism and authoritarianism στο S. Springer et al, The Routledge Handbook of Neoliberalism, London, Routledge.
[7] Isabel Frey, “Herd Immunity” is Epidemiological Neoliberalism, Economic Sociology & Political Economy, 2020.
[8] Miloš Šumonja, ό.π.
[9] Miloš Šumonja, ό.π.
[10] L. Oberndorfer, From new constitutionalism to authoritarian constitutionalism: New economic governance and the state of European democracy, 2015 στο: J. Jager, E. Springler, Asymmetric Crisis in Europe and Possible Futures: Critical Political Economy and Post-keynesian Perspectives, Abingdon, Routledge.
