Του Άγγελου Μεταλλίδη,
Ο Θωμάς Ακινάτης ήταν Δομινικανός μοναχός και ένας από τους πιο μεγάλους στοχαστές του μεσαιωνικού κόσμου. Γεννήθηκε το 1225 και πέθανε το 1274. Ασχολήθηκε με τη θεολογία, τη φυσική φιλοσοφία, τη μεταφυσική, την ηθική, αλλά και την πολιτική. Η σκέψη του είναι επηρεασμένη από αυτό που ονομάζεται «χριστιανικός αριστοτελισμός», δηλαδή την ανάμειξη της αριστοτελικής και της χριστιανικής σκέψης. Ο συνδυασμός αυτός ήρθε σε βαθιά ρήξη με τις παραδοσιακές θεοκρατικές αντιλήψεις σχετικά με την εξουσία, αλλά και με τον θεολογικό στοχασμό του Μεσαίωνα, που ήταν επηρεασμένος από τον χριστιανικό πλατωνισμό. Εξαιτίας αυτών των λόγων, το έργο του άργησε πολύ να αποκτήσει την αναγνώριση που είχε αργότερα. Έγραψε δυο σημαντικά έργα, ένα για τον Βασιλιά της Κύπρου και ένα για τη Δούκισσα της Βραβάντης. Δεν έγραψε, όμως, κανένα ολοκληρωμένο πολιτικό δοκίμιο σχετικά με κάποια ολοκληρωμένη πολιτική θεωρία ή φαινόμενο. Για την πολιτική του σκέψη μπορούμε να εξάγουμε πληροφορίες μέσα από τα υπόλοιπά του κείμενα. Μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι ήταν επηρεασμένος από την πολιτική θεωρία που δημιουργήθηκε στις μεσαιωνικές αστικές κοινότητες σχετικά με τον στοχασμό ως προς το τι είναι ένα κράτος.
Το έργο του Περί βασιλείας δεν είναι ολοκληρωμένο, γιατί η συγγραφή του διακόπηκε για λόγους που δεν μας είναι γνωστοί. Η πρωιμότερη χρονολόγηση του κειμένου τοποθετείται στα 1260, όταν και είχε ολοκληρωθεί η μετάφραση των Πολιτικών του Αριστοτέλη στα λατινικά. Η αφετηρία της σκέψης του είναι ότι ο Θεός είναι το αίτιο κάθε φυσικής ύπαρξης. Κάθε ον έχει διαταχθεί από τη Θεία Πρόνοια να επιτελέσει ένα έργο και να φτάσει στον τελικό του σκοπό. Εμφανής είναι εδώ η επίδραση του Αριστοτέλη, καθώς βλέπουμε μια παρόμοια τελεολογική σκέψη, σαν αυτή του Σταγειρίτη φιλόσοφου. Σκοπός του ανθρώπου είναι η ευδαιμονία, όπως αυτή έχει οριστεί από τον Θεό. Σε αυτή την κατάσταση ο άνθρωπος θα βρεθεί μετά το θάνατό του. Όσο, όμως, ο άνθρωπος είναι εν ζωή, η ευδαιμονία είναι η τέλεση αγαθών πράξεων. Μάλιστα, ο άνθρωπος, σύμφωνα με τον Ακινάτη, ξέρει ποιος είναι ο τελικός του σκοπός χάρη στο λόγο και τον νου του, όχι από κάποιο ένστικτο, όπως γίνεται στην περίπτωση των ζώων. Υποστηρίζει ακόμα ότι, μέσω του ελλόγου στοιχείου, ο άνθρωπος όχι μόνο αναγνωρίζει το καλό του, αλλά το επιδιώκει κιόλας. Ο Ακινάτης παρουσιάζει τους ανθρώπους ελεύθερους, με ελευθερία βούλησης να επιλέξουν οι ίδιοι τις πράξεις τους για να φτάσουν στον τελικό σκοπό τους. Όμως, υπάρχει μια προϋπόθεση, και αυτή είναι η προδιάθεση του ανθρώπου προς το καλό, η οποία είναι δυνατόν να δημιουργηθεί μόνο στο πλαίσιο μιας οργανωμένης κοινωνίας. Αυτός είναι ο λόγος που στα κείμενά του ο Ακινάτης δίνει μεγάλη αξία στην πολιτική πλευρά και την κοινωνική διάσταση της ανθρώπινης φύσης. Μάλιστα, η συγκρότηση πολιτικών κοινωνιών είναι και αναγκαίο μέσο, όπως μας λέει, για τη μετά θάνατον ευδαιμονία του ανθρώπου.
Σε αυτό το σημείο εισάγεται το δεύτερο μεγάλο θέμα στα κείμενα του Ακινάτη. Αυτό το θέμα είναι η διακυβέρνηση, η οποία πρέπει να μεριμνά για το γενικό καλό. Στο σημείο αυτό, εντοπίζεται η ρήξη με τις αντιλήψεις του Μεσαίωνα, καθώς μέχρι τότε η διακυβέρνηση παρουσιαζόταν ως απόρροια του προπατορικού αμαρτήματος. Η διακυβέρνηση είναι σταλμένη από το Θεό, σύμφωνα με τον Ακινάτη, με στόχο τη σωτηρία των κοινοτήτων και οι ηγεμόνες είναι αυτοί που θα επιλέξουν τα μέσα, με τα οποία η κοινότητα θα φτάσει στον στόχο της ευδαιμονίας. Για να έρθει αυτό, απαραίτητη προϋπόθεση είναι η ειρήνη, η οποία θα διαφυλάξει ότι υπάρχουν οι προϋποθέσεις για την ευδαιμονία. Φυσικά, όμως, η ειρήνη και πάλι συνδέεται με τη διακυβέρνηση και την πολιτική οργάνωση και κοινωνία, καθώς μόνο μέσω αυτών μπορούν οι άνθρωποι να φτάσουν στον τελικό σκοπό τους.
Σχετικά με το ποιο είναι το καλύτερο πολίτευμα, ως καλύτερο ο Ακινάτης προβάλλει τη βασιλεία. Η σκέψη του βασίζεται ξανά στον τρόπο που είχε κάνει ο Αριστοτέλης τη διάκριση των πολιτευμάτων. Στη βασιλεία ο Ακινάτης διακρίνει έντονες φεουδαρχικές δομές, πράγμα που δεν είναι περίεργο, καθώς η φεουδαρχία είναι ο κατεξοχήν τρόπος οργάνωσης μια μεσαιωνικής κοινωνίας. Σε αλλά κείμενα του, θα υποστηρίξει και ένα πολίτευμα μεικτό με στοιχεία βασιλείας, αριστοκρατίας και πολιτείας. Και οι τρεις παραπάνω έννοιες παρουσιάζονται ξανά όπως είχαν οριστεί για πρώτη φορά από τον Αριστοτέλη. Υποστηρίζει, λοιπόν, ότι ο βασιλιάς θα πρέπει να εκλέγεται από τους ευγενείς, που θα έχουν έναν ρολό συμβουλευτικό, ενώ θα υπάρχουν, επίσης, και αντιπρόσωποι του λαού, ώστε να λαμβάνεται υπόψη η επιθυμία του στον τρόπο διακυβέρνησης. Τέλος, ο Ακινάτης στοχάστηκε πάνω στην τυραννία, χρησιμοποιώντας το παραδοσιακό μεσαιωνικό πρότυπο, ότι ο βασιλιάς έχει στόχο το κοινό καλό, ενώ ο τύραννος το καλό του εαυτού του. Ο Ακινάτης, σε περιπτώσεις κακής διακυβέρνησης, νομιμοποιεί την καθαίρεση ενός τυράννου. Όμως, σε περίπτωση μια ήπιας τυραννίας, μάς λέει ότι δεν πρέπει να υπάρξει εξέγερση, καθώς η τυραννία έρχεται από το Θεό στους ανθρώπους ως τιμωρία για την ασέβειά τους. Συμπληρωματικά, σύμφωνα με τον Ακινάτη, στο έργο της βασιλείας, θα πρέπει να συμβάλλει και η Εκκλησία, η οποία και αυτή έχει ως στόχο τη σωτηρία της ψυχής των ανθρώπων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Duby, G. (2003), Μεσαιωνική Δύση: κοινωνία και ιδεολογία, 2η έκδοση, Αθήνα: Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού – Μνήμων.
- Καραγεωργίου, Α. Δ. (2010), Η αριστοτελική θεώρηση περί ψυχής στο έργο του Θωμά Ακινάτη και οι γνωστικές λειτουργίες της ψυχής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής.
- Τούντα, Ε. (2016), Ο Θωμάς Ακινάτης και η υπεράσπιση της μεσαιωνικής μοναρχίας, Θεσσαλονίκη: Κ. & Μ. Σταμούλη.
- Τούντα, Ε., Παιονίδης, Φ. (2016), Θωμάς Ακινάτης – Μαρσίλιος της Πάδοβα – Μπάρτολος του Σαξοφερράτο: ύστερη μεσαιωνική πολιτική θεωρία: ανθολογία κειμένων, Θεσσαλονίκη: Σταμούλης.
