Της Φαίης Φωτιάδου,
Σε συνεχώς μεταβαλλόμενα περιβάλλοντα φωτός, στην καθημερινότητά μας, καμία στιγμή δεν είναι ποτέ η ίδια. Η τέχνη εγκατάστασης (πρωτ.: installation art), μια τέχνη τόσο εφήμερη και σημαντική, αντιπροσωπεύει επακριβώς αυτόν τον πρόσκαιρο χαρακτήρα της ζωής. Χρησιμοποιώντας το φως ως το κύριο μέσο, δημιουργεί εντυπωσιακά περιβάλλοντα σε μία προσπάθεια να δημιουργηθεί «μία εμπειρία άκοσμης σκέψης». Αναδύθηκε μέσα από τα περιβάλλοντα του Allan Karpow ήδη από το 1957, ενώ μέσα σε λίγα χρόνια ο καλλιτέχνης James Turell κατέστησε την δημιουργία εγκαταστάσεων σημαντικό μέρος για την ιστορία της σύγχρονης ενοιακής τέχνης.
Η τεχνική εγκατάστασης μπορεί να είναι προσωρινή ή μόνιμη. Ενώ μεγάλα έργα συνήθως σχεδιάζονται και κατασκευάζονται για συγκεκριμένους εκθεσιακούς χώρους, μουσεία και γκαλερί τέχνης, μικρότερα τυχαίνει να συναντήσουμε και σε δημόσιους ή ιδιωτικούς χώρους και συλλογές. Το νόημα όμως και ο αντίκτυπος της εγκατάστασης, το μήνυμα του καλλιτέχνη και η ιδέα του πίσω από αυτήν είναι τα χαρακτηριστικά που μένουν, ακόμα και όταν η εγκατάσταση έχει αποσυναρμολογηθεί.
Τα υλικά καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα από καθημερινά και φυσικά, σε ποικίλες ποιότητες, ενώ και τα νέα μέσα (βίντεο, ήχος, εικονική πραγματικότητα) φαίνεται να χρησιμοποιούνται εξίσου. Σημασία πλέον έχει η πρόθεση του καλλιτέχνη, ο οποίος αποκτά απόλυτη δημιουργική ελευθερία, και δεν δεσμεύεται από τα υλικά.
«Ο κύριος δρων στη συνολική εγκατάσταση, το κύριο κέντρο προς το οποίο απευθύνονται τα πάντα, για το οποίο προορίζονται, είναι ο θεατής» – Ilya Kabakov
«Βλέπουμε» εικόνες παντού. Το μάτι έχει κορεστεί από εικόνες. Αυτό που ο James Turrell καταφέρνει με την τέχνη του, είναι οι εικόνες να διασπώνται σε ιδέες, σε αισθήματα. Με την τέχνη εγκατάστασης, ο Turrell δημιουργεί μία ευρύτερη αισθητηριακή εμπειρία. Εντάσσει τον παρατηρητή, ο θεατής βυθίζεται στην αφηγηματική αυτή εμπειρία που τον περιβάλλει. Ενώ το συγκεκριμένο είδος τέχνης απορρέει από τις αρχές της γλυπτικής, όπου το κομμάτι σχεδιάζεται για να φανεί από έξω, τα έργα εγκατάστασης ξεφεύγουν από τους κανόνες. Η σύνθεσή τους παρακινεί τον θεατή να βουτήξει μέσα στο έργο και να νιώσει αντί να δει, να αρχίσει έναν διάλογο με το περιβάλλον του.
Καθώς οι εγκαταστάσεις καταλαμβάνουν συχνά έναν ολόκληρο χώρο σε δωμάτια ή γκαλερί, οι θεατές περνούν και αφοσιώνονται στο έργο χωρίς αντιπερισπασμούς, βιώνοντας απόλυτα το περιβάλλον.
Ο Turrell θεωρεί καμβά του τον ίδιο τον ουρανό, στούντιο του γίνεται το περιβάλλον του. Έτσι, ασχολήθηκε με πρότζεκτ – “Skyspaces” όπως τα ονομάζει. Πρόκειται για θαλάμους ειδικά σχεδιασμένους ώστε να κοιτούν τον ουρανό από ανοιχτούς φεγγίτες. Κατασκευασμένα όλα με διαφορετικό μεταξύ τους τρόπο, όλα εγκλιματίζονται στον χώρο τους και εμφανίζουν το κομμάτι του ουρανού να λειτουργεί ως πύλη προς την συνείδησή μας, ιδίως την αυγή και το σούρουπο όπου τα χρώματα που δημιουργούνται εσωτερικά στον θάλαμο μας ωθούν να αντιληφθούμε την πραγματικότητα με έναν περισσότερο μαγικό τρόπο.
Έμπνευσή του υπήρξαν γνωστοί ζωγράφοι φωτός, όπως ο William Turner και ο Claude Monet, καθώς και λιγότερο διακεκριμένοι ιμπρεσιονιστές, που προσπάθησαν να εξηγήσουν την εμπειρία τους στο φως μέσα από τα χρώματα και τις μπογιές τους. Ο Turrell χρησιμοποιεί το φως για τον ίδιο σκοπό, το φως γίνεται μέσο αντίληψης. Όπως χαρακτηριστικά λέει, η αντίληψη είναι το ίδιο το αντικείμενο του έργου. Ύστερα από τις εγκαταστάσεις προβολής, σταδιακά κινήθηκε προς τις αρχιτεκτονικές καταστάσεις, ενώ συνέχισε να πειραματίζεται με κρυφούς φωτισμούς, διαχωριστικά χώρων με οπίσθιο φωτισμό, δημιουργώντας πλάνα πλωτά στο διάχυτο φυσικό φως, που τελικά «συγχωνεύονται σε μία συντριπτική εμπειρία άπειρης φωταύγειας». Είναι επίσης γνωστός για τις ελαφριές σήραγγες και τις προβολές που εμφανίζουν σχήματα σαν φυσικά, με μάζα και βάρος, ακόμη κι αν δημιουργούνται μόνο από φως.
«Το έργο του δεν αφορά το φως, ούτε την καταγραφή του φωτός. Είναι φως – η φυσική παρουσία φωτός που εκδηλώνεται σε αισθητηριακή μορφή.» – Calvin Tompkins, κριτικός New Yorker
Πολλά από τα έργα του Turrell βασίζονται σε μελέτες της «αισθητηριακής στέρησης», καθώς και του φαινομένου Ganzfield, γνωστό ως «αντιληπτική στέρηση». Γίνεται λόγος για μία κατάσταση κατά την οποία τα άτομα που εκτίθενται σε «ομοιόμορφα πεδία διέγερσης» υφίστανται απώλεια μερικής όρασης, καθώς ο εγκέφαλος «συντονίζει το αμετάβλητο σήμα από τα μάτια».
Το 1977, αγόρασε τον κρατήρα Roden στην βόρεια Αριζόνα, έναν ηφαιστειακό χώρο, και αφιέρωσε μεγάλο κομμάτι της καριέρας του σε αυτόν. Τον μετέτρεψε με τα χρόνια σε ένα τεράστιο έργο τέχνης, ενώ κατάφερε να κατεβάσει φαινομενικά τον ουρανό μέσα στον κρατήρα. Ο κρατήρας αυτός αποτέλεσε την κορυφή του οράματος του δημιουργού του, εφόσον με ένα δίκτυο τούνελ, θαλάμους και προσεγμένα ανοίγματα στο εσωτερικό του ηφαιστείου, δίνει την εντύπωση ενός χώρου σχεδόν μυθικού που έρχεται σε αντίθεση με τον φυσικό κόσμο που γίνεται αντιληπτός από τον ήλιο της ερήμου κατά τη διάρκεια της ημέρας και από τους πλανήτες και τους αστερισμούς την νύχτα. Αν και ημιτελές και ακόμη απρόσιτο από το κοινό, η εγκατάσταση αυτή, σύμφωνα με τα λόγια του ίδιου:
«Η δουλειά μου αφορά περισσότερο το βλέμμα σου παρά το βλέμμα μου, αν και είναι προϊόν της θέασης μου. Με ενδιαφέρει επίσης η αίσθηση της παρουσίας του χώρου. αυτός είναι ο χώρος όπου νιώθεις μια παρουσία, σχεδόν μια οντότητα – αυτό το φυσικό συναίσθημα και τη δύναμη που μπορεί να δώσει ο χώρος» – James Turrell
Καταλαβαίνουμε πως η τέχνη εγκατάστασης είναι ένα πειραματικό και τολμηρό εγχείρημα, με μοναδικές σταθερές διαστάσεων τον χώρο και τον χρόνο. Η τέχνη και η φυσική ζωή ενοποιούνται. Στις εγκαταστάσεις, η ζωή βρίσκεται μέσα στο έργο. Η ύπαρξη του χώρου υποκειμενοποιείται, ενώ τα θεμελιώδη στοιχεία της αντίληψης όπως ο χώρος, ο χρόνος, το φως και ο εαυτός αμφβισβητούνται και επαναπροσδιορίζονται. Στο βιβλίο Modern Installation Art συγκεντρώνονται όλα τα κορυφαία έργα τέχνης εγκατάστασης από όλον τον κόσμο, με λεπτομερείς εικόνες και γραφικά που εξηγούν την ουσία του φωτός.
«O Turrell είναι ο τελευταίος μεγάλος Αμερικανός ρομαντικός καλλιτέχνης, που δίνει στον θεατή ραψωδικές συναντήσεις με τη φύση και το μυστήριο του φωτός. Αποδεικνύει ότι οι καλλιτέχνες μπορούν ακόμα να κοιτάξουν τη φύση από την αρχή» Jonathan Jones, κριτικός, Guardian.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- James Turrell: The Materiality of Light, Pace Gallery, London, διαθέσιμο εδώ.
- Herd, C., Perceptions of Light, Aesthetica Magazine, διαθέσιμο εδώ.
- Lansroth, B., What Is Installation Art and How Does It Transform Our Perception? Widewalls, διαθέσιμο εδώ.
- Rellihan, K., How to Find James Turrell’s Art in the Most Unlikely Corners of the Earth, Architectural Digest, διαθέσιμο εδώ.
- Revault, B. F., James Turrell, Art Interview, διαθέσιμο εδώ.
- Schielke, T., Light Matters: Seeing the Light with James Turrell. ArchDaily, διαθέσιμο εδώ.
- Installation art – Art Term, tate.org, διαθέσιμο εδώ.
