Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Πολλοί άνθρωποι γύρω μας – και ίσως και εμείς οι ίδιοι – έχουν ακολουθήσει κάποιου είδους σπουδές που αφορούν σε επιστημονικά αντικείμενα. Είτε ασχολείται κανείς με τη Νομική, όπως η γράφουσα, ή με επιστήμες όπως η Φυσική και τα Μαθηματικά, αποτελεί κοινή γνώση ότι οι επιστήμες δεν έχουν μόνο την εφαρμοσμένη τους μορφή, ούτε και εξαντλούνται στα θεωρητικά τους διδάγματα. Κάθε επιστημονικό πεδίο διέπεται, επίσης, από προβληματισμούς «μεταφυσικής» σχεδόν προέλευσης, που αφορούν τη Φιλοσοφία, την Επιστημολογία και την Ηθική, έννοιες άμεσα συνυφασμένες με τους λόγους και τις αρχές που διέπουν την Επιστήμη. Τούτο το πεδίο που ασχολείται με αυτές τις ανησυχίες είναι η «Επιστημολογία» ή, κατά την αγγλοσαξονική ορολογία, η «Φιλοσοφία της Επιστήμης».
Την εφαρμογή αυτής της οπτικής γωνίας στην ενδιαφέρουσα και απαιτητική επιστήμη της Ιστορίας μπορεί να ακολουθήσει ο αναγνώστης στο νέο βιβλίο της Βάσως Κιντή, «Φιλοσοφία της Ιστορίας», που κυκλοφόρησε τον Απρίλιο του 2021 από τις εκδόσεις Πόλις. Η συγγραφέας του βιβλίου είναι χωρίς αμφιβολία καθ’ ύλην αρμόδια να συνοδεύσει τον αναγνώστη σε αυτό το ταξίδι. Η Βάσω Κιντή διδάσκει στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο Τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης (πρώην ΜΙΘΕ), όπου έχει τη βαθμίδα της Καθηγήτριας. Εκεί διδάσκει κυρίως Φιλοσοφία της Επιστήμης, ενώ το γνωστικό της αντικείμενο περιλαμβάνει και τη Φιλοσοφία του 20ού αιώνα. Στα ζητήματα αυτά αναπτύσσεται η συγγραφική της παραγωγή, αλλά και οι πολυάριθμες δημοσιεύσεις της σε επιστημονικά περιοδικά.
Στην εισαγωγή αυτού του απαιτητικού, ομολογουμένως, πονήματος, ο αναγνώστης καλείται να διερωτηθεί: τι ακριβώς είναι η Ιστορία; Με μεθοδικό τρόπο, η Κιντή αναλύει τις διαστάσεις με τις οποίες σήμερα αντιλαμβανόμαστε την έννοια αυτή, τόσο σε επιστημονικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Η κατηγοριοποίησή της ξεκινά με την Ιστορία ως res gestae, δηλαδή, γεγονότα του παρελθόντος. Στη συνέχεια, αναφέρει ότι ο όρος μπορεί να γίνει αντιληπτός και ως έκφραση συγκεκριμένων πονημάτων και έργων που αφηγούνται αυτά τα γεγονότα, αλλά και ως αναφορά στο ίδιο το επιστημονικό πεδίο της Ιστορίας. Σε πιο απομακρυσμένες από την Επιστήμη θεωρήσεις, η Ιστορία μπορεί να είναι μια απλή αφήγηση, όπως ένα παραμύθι, ενώ μπορεί να γίνεται αναφορά σε αυτήν σαν να επρόκειτο για κάποιον μηχανισμό που κρίνει και δοκιμάζει τους ανθρώπους και τα πράγματα (με ευστοχία η Κιντή παραθέτει τη φράση «θα τον κρίνει η Ιστορία» ως παράδειγμα αυτής της θεώρησης).
Το πέρασμα στο πρώτο κεφάλαιο της ανάλυσης είναι οργανικό – αν η ιστορία είναι μελέτη γεγονότων του παρελθόντος, τότε τι ακριβώς είναι το παρελθόν; Αν η απάντηση σε αυτό σας φαίνεται προφανής, το βιβλίο της Κιντή σας έχει μια έκπληξη. Στην πραγματικότητα, δε γνωρίζουμε το παρελθόν. Είναι κατά μια έννοια μια «ξένη χώρα», την οποία μπορούμε να ανακατασκευάσουμε, ίσως και με πειστικότητα βάσει των ευρημάτων μας, αλλά δεν κατέχουμε πραγματικά. Το ενδιαφέρον για το παρελθόν ως αντικείμενο μελέτης, σύμφωνα με την Κιντή, ξεκίνησε από την επιστήμη της Αναγέννησης, και ασφαλώς υπάρχει διάκριση ανάμεσα στο παρελθόν ως πρακτική έννοια (π.χ. το δικό μου και το δικό σας παρελθόν) και το παρελθόν ως σύνολο ιστορικών γεγονότων. Άλλωστε, το τι κάνει ένα γεγονός να επηρεάζει σε τέτοιον βαθμό το παρόν, ώστε να θεωρείται ιστορικό, αλλά και το με ποιον τρόπο εξετάζεται αυτό το γεγονός αποτελούν ζητήματα που έχουν απασχολήσει για πολλά χρόνια την Eπιστήμη της Ιστορίας.
Κι αν αναρωτιέστε τι ακριβώς είναι τα γεγονότα, το δεύτερο κεφάλαιο έρχεται για να σας δώσει μια θεώρηση των απόψεων που έχουν εκφραστεί για να απαντήσουν σε αυτό το ερώτημα. Τα ιστορικά γεγονότα, όπως εκφράζει και η ίδια η λέξη, είναι καταστάσεις που συνέβησαν. Κι όμως, κανείς μας δεν ήταν εκεί για να πει στ’ αλήθεια ότι έγιναν, συνεπώς υπό το πρίσμα της Ιστορίας, είναι περισσότερο καταστάσεις που υποχρεούμαστε να δεχθούμε ότι έγιναν λόγω των τεκμηρίων. Στη συνέχεια, παρεμβάλλεται μια αναφορά στη διαφορά των εννοιών «συμβάν» και «γεγονός», τα οποία τόσο συχνά χρησιμοποιούνται καθημερινά ως ταυτόσημα και στο τέλος του κεφαλαίου εμφανίζεται η σημαντική θέση των τεκμηρίων στη μελέτη της Ιστορίας, όπου αυτά χαρακτηρίζονται ως «μεταμφιεσμένα γεγονότα» και γίνεται μια ανάλυση του τρόπου χρήσης τους.
Η σχέση της Iστορίας με την Aφήγηση είναι το θέμα του τρίτου κατά σειρά κεφαλαίου, στο οποίο αναλύεται η θέση της Aφήγησης στην Iστοριογραφία. Η συζήτηση αυτή γίνεται σε συνάρτηση και με μια γενικότερη αναζήτηση του αν η αφήγηση είναι αναπόδραστη και στις ίδιες μας τις ζωές, αλλά και του κατά πόσο αυτή μπορεί τελικά να αγγίξει τον μύθο και να γίνει παραπλανητική στην ίδια της την προσπάθεια να αποφύγει κάτι τέτοιο. Η ιστορική αφήγηση έχει επικρατήσει, λόγω ακριβώς της ανάγκης μας να βιώνουμε τα πράγματα μέσα από γεγονότα με αρχή, μέση και τέλος, αλλά τι είδους αφήγηση θα είναι αυτή και αν πρέπει να περιέχει αξιολογικές κρίσεις, είναι ακόμη αντικείμενα προς διερεύνηση. Παρομοίως, αρκετή συζήτηση γίνεται και για την ανάγκη εξήγησης στην Iστορία, δεδομένου ότι πρόκειται για μια επιστήμη στην οποία δε μπορούν να διατυπωθούν νόμοι ή μαθηματικοί τύποι για να εξηγήσουν το γεγονός, αλλά σίγουρα υπάρχουν λόγοι, κίνητρα και ανάγκες πίσω από τα πράγματα, που μπορούν να διερευνηθούν.
Έχοντας παρακολουθήσει το βιβλίο μέχρι εκείνο το σημείο, ως αναγνώστρια αναπόφευκτα αναρωτήθηκα – πώς συνδέονται αυτά με τη δική μας κατανόηση και την αναζήτηση της αλήθειας, που αποτελεί στόχο κάθε επιστήμης; Η Κιντή παραθέτει πρώτα μια σύντομη αναδρομή στις θεωρίες της αλήθειας – ένας θετικιστής, για παράδειγμα, θα έλεγε ότι μια ιστορική αφήγηση, όση προσεκτική έρευνα κι αν περιλαμβάνει, δε μπορεί ποτέ να είναι «αλήθεια». Σε άλλο έργο, η ίδια συγγραφέας μιλά για το «σκοτεινό αντικείμενο της Ιστορίας», για να καταδείξει το πόσο δύσκολη υπόθεση είναι ακόμη και ο ισχυρισμός της αλήθειας, όταν γίνεται λόγος για γεγονότα που δεν υπάρχουν πια και ούτε μπορούμε να ψαύσουμε για να ελέγξουμε την αλήθειά τους. Η δυσκολία του εγχειρήματος γίνεται μεγαλύτερη αν αναλογιστεί κανείς το ότι μόνη η συνεκτικότητα ενός επιχειρήματος δεν εγγυάται την αλήθεια του -ένα μυθιστόρημα φαντασίας μπορεί να είναι εντελώς συνεπές με τον φανταστικό κόσμο στον οποίο εκτυλίσσεται, μα αυτό δεν το κάνει αληθές γεγονός. Τέλος, η αλήθεια είναι έννοια που επηρεάζεται αναπόφευκτα από το περικείμενο και τη σημασία που αποδίδει κάθε κοινωνία και εποχή στις λέξεις.
Σχετικό κατά μία έννοια με αυτό είναι και το επόμενο κεφάλαιο, στο οποίο γίνεται αναφορά στην αντικειμενικότητα, η οποία παρά το γεγονός ότι θεωρείται απαραίτητη εν γένει, συχνά επικρίνεται στην ιστορική επιστήμη ως απουσία γνώμης του ιστορικού. Η Κιντή διατυπώνει ξεκάθαρα τη δική της θέση, ότι το βάρος της απόδειξης για κάθε ισχυρισμό βαραίνει ασφαλώς όποιον κάνει τον ισχυρισμό, συνεπώς ναι μεν δεν απορρίπτονται θέσεις που αμφισβητούν παραδοσιακές θεωρήσεις της αμεροληψίας της επιστήμης, αλλά πρέπει και να φέρουν τα αντίστοιχα τεκμήρια στο τραπέζι των συζητήσεων.
Στον επίλογό της, η ακαδημαϊκός αποφασίζει να κλείσει το βιβλίο με τη φράση του Σοπενχάουερ, κατά την οποία Ιστορία είναι «η αναστοχαστική συνείδηση της ανθρωπότητας». Ας κλείσουμε, λοιπόν, έτσι και εμείς την παρουσίαση του βιβλίου της. Πρόκειται για ένα ανάγνωσμα που θα συναρπάσει εξίσου τους επιστήμονες όσο και τους απλούς εραστές της Ιστορίας, γι’ αυτό και το προτείνουμε.
