Της Κωνσταντίνας Παναγιωτοπούλου,
Το μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας παρακολουθεί εναγωνίως τις εξελίξεις στο Αφγανιστάν. Αναρωτιέται πώς η άνοδος των Ταλιμπάν στην εξουσία θα αλλάξει τον ρου της ιστορίας και δεν μπορεί να συνειδητοποιήσει ότι κάτι τέτοιο, ένας τέτοιος δογματισμός, μία τέτοια πηγαία πίστη σε κάτι μπορεί να καταβάλει τον άνθρωπο. Εντοπίζει το πρόβλημα στη ψυχοσύνθεση των τρομοκρατών. Τους διακρίνει από τον μέσο άνθρωπο, τους αντιμετωπίζει σαν περιθωριακούς, σαν την εξαίρεση στον κανόνα. Αγνοεί ότι δεν βρίσκεται στη θέση τους ως επί το πλείστον από τύχη.
Ο πυρήνας της τρομοκρατίας και του δογματισμού είναι η άνευ όρων προσήλωση σε μία ιδέα, στο όνομα της οποίας δικαιολογούνται τα πάντα, γιατί είναι ανώτερη από τον άνθρωπο και ο άνθρωπος οφείλει να υπηρετήσει με όσα έχει και όσα είναι το ανώτερο. Η λέξη «προσήλωση» είναι και η λέξη-κλειδί. Ακόμα κι αν μιλάμε για λιγότερο επικίνδυνες (μέχρι και καθημερινές) εμμονές σε μία άποψη, αυτές ίσως προκύπτουν επειδή ο άνθρωπος που τις παρουσιάζει δεν γνώρισε ποτέ τίποτα διαφορετικό. Ίσως οι φορείς κοινωνικοποίησης τον εξοικείωσαν από μικρή ηλικία με κάποιες έννοιες, στενεύοντας ηθελημένα ή άθελά τους τους ορίζοντές του και καθιστώντας τον «προσηλωμένο».
Ο νόμος των ψαριών Κόι (“Koi’s law”) ορίζει ότι η ανάπτυξη των συγκεκριμένων ψαριών είναι ανάλογη του περιβάλλοντός τους. Με άλλα λόγια, όσο μεγαλύτερη είναι η γυάλα, τόσο περισσότερο θα μεγαλώσουν. Ομοίως, ο άνθρωπος είναι δέσμιος του κοινωνικού περιβάλλοντος. Όταν από παιδί λαμβάνει διαρκώς προστακτικά και κατηγορηματικά μηνύματα, είναι αναμενόμενο ότι ως ενήλικος δεν θα ξέρει να κάνει τίποτε άλλο πέρα από το να απευθύνει ή να φέρνει εις πέρας προσταγές, διότι στο μυαλό του αυτό αξιολογείται ως σωστό ή, μάλλον, ως η μόνη επιλογή. Γίνεται παθητική μηχανή εκτέλεσης οδηγιών, αφού κανένας δεν τον έμαθε να αναρωτιέται: «Υπάρχει πράγματι Θεός;», «Τι σημαίνει αδικία;», «Γιατί;». Όλοι τον έμαθαν να απαντάει: «Ναι/Όχι», «Να παρανομείς», «Έτσι!».
Ακόμα και το σχολείο κινδυνεύει ενίοτε να πέσει σε αυτή την σπείρα. Στο μάθημα της έκθεσης, οι μαθητές απομνημονεύουν μία σειρά έτοιμων επιχειρημάτων, τα στολίζουν με κάποιες κονσερβοποιημένες εκφράσεις και πιστεύουν ειλικρινά (επειδή έτσι έχουν μάθει) ότι παραδίδουν καλά γραπτά. Και το κάνουν! Το αναμενόμενο και το ασφαλές πάντα αξιολογούνται θετικά. Στην καθημερινότητα, όμως, είναι δύσκολο να ανταποκριθούν με ψυχραιμία και λογική σε έναν αντίλογο που ευσταθεί, γιατί πολλές φορές δεν μπαίνουν καν στον κόπο να αμφισβητήσουν αυτά που μαθαίνουν εξαρχής. Τα μόνα μαθήματα που έχουν ακόμα τη δύναμη να σπείρουν αυτή τη διαβολική αμφισβήτηση είναι αυτά που έχουν γλιτώσει από τη μηχανοποίηση των Πανελληνίων και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο δεν παίρνονται στα σοβαρά. Η Φιλοσοφία είναι πιθανότατα το καλύτερο παράδειγμα. Στο πλαίσιο του σχολείου, μου έχει τύχει να αναφέρω σε μία συζήτηση με ένα έντονα θρησκευόμενο άτομο τη θεωρία της εξέλιξης. Η αυθόρμητη, αφιλτράριστη αντίδρασή του ήταν επί λέξει η εξής: «Δηλαδή πιστεύεις πως είσαι πίθηκος;» (δεν μπήκα στον κόπο να εξηγήσω πόσο πολύπλευρα λάθος ήταν αυτή η ερώτηση).
Το πρόβλημα στη συγκεκριμένη συζήτηση δεν ήταν ότι ο συνομιλητής μου είχε άποψη. Το πρόβλημα ήταν ότι ήταν τόσο επικεντρωμένος και τόσο συναισθηματικά εξαρτημένος από αυτήν την άποψη, που δεν μπορούσε καν να διανοηθεί ότι μπορεί, εφόσον δεν υπάρχουν απτές και ευρέως αποδεκτές αποδείξεις για την ύπαρξη Θεού, να ισχύει η δική μου τελικά, όπως εγώ μπορώ να διανοηθώ με ευκολία ότι, ακριβώς λόγω αβεβαιότητας, μπορεί να ισχύει η δική του. Προς αποφυγήν παρεξηγήσεων, η παράθεση αυτού του περιστατικού δεν αποσκοπεί σε γενίκευση για όλα τα θρησκευόμενα άτομα που απλώς και δικαιωματικά έχουν βρει έναν τρόπο να κάνουν τη ζωή να βγάζει νόημα. Η αναφορά γίνεται για τα αδιάλλακτα άτομα που, είτε από θρησκευτική είτε από πολιτική, διαστρεβλωμένη πίστη, αρνούνται να δεχτούν ότι υπάρχει μια ιδέα αντίθετη στην δική τους. Αυτό είναι επικίνδυνο. Είναι ο σπόρος της βίας και της καταστροφής. Η συγκεκριμένη παθογένεια ασφαλώς μπορεί να εντοπιστεί και σε μικρότερα, πιο καθημερινά πράγματα, όπως μία διαφωνία για το πού θα γίνει μια έξοδος φίλων, που καταλήγει να μην γίνει καν.
Όμως, μπορούμε να γίνουμε καλύτεροι και αυτό εξαρτάται κυρίως από την εκπαίδευση και την παιδεία που λαμβάνουμε. Το ζητούμενο είναι να αλλάξουμε κυρίως τον τρόπο παροχής της εκπαίδευσης. Αντί για απλή, μονομερή παράδοση μαθήματος, ας επιλέγουμε τον διάλογο. Ας χαιρόμαστε όταν ακούγεται η αντίθετη άποψη κι ας μην αντιδρούμε αμυντικά. Ας εμφυσήσουμε στους μαθητές ένα πνεύμα αμφισβήτησης, ένα πνεύμα αντιλογίας, έναν ζήλο για την αναζήτηση της αλήθειας, που μπορεί να μην υπάρχει καν στην τελική. Ομοίως, οι γονείς ας ενθαρρύνουν τα παιδιά τους να κάνουν ερωτήσεις, όποιες κι αν είναι αυτές. Είναι καιρός να συνειδητοποιήσουμε ότι η ερώτηση είναι πιο σημαντική από την απάντηση και συγχρόνως το κλειδί για μία ζωή ακεραιότητας και πνευματικής χειραφέτησης. Ο Αϊνστάιν είχε πει: «Το σημαντικό είναι να μην σταματάς να κάνεις ερωτήσεις».
Η κοινωνία δεν δρα μανιχαϊστικά· δεν ενεργούν μόνο οι δυνάμεις του καλού και του κακού, αλλά και του δικαιολογημένου, του ανατρεπτικού, του καλώς εννοούμενου, του άδικου και του δίκαιου που δεν συμβαδίζουν πάντα με τον νόμο. Η προσήλωση στα δύο μόνο άκρα σημαίνει ότι αγνοείται όλο το γκρι (είναι κάπως αστεία συμπτωματικό και σκόπιμο να αναφερθεί ότι η φαιά ουσία του εγκεφάλου, την οποία πολλοί συνδέουν με την νοημοσύνη, είναι γκρίζα). Όσοι βλέπουν το γκρι, βλέπουν, επίσης, τη γυάλα να γίνεται ωκεανός κι έχουν τα εφόδια για να κάνουν ερωτήσεις που μία μέρα μπορεί να αλλάξουν τον κόσμο. Αυτή είναι η δύναμη της αμφιβολίας!
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- What God, Quantum Mechanics and Consciousness Have in Common, scientificamerican.com, διαθέσιμο εδώ
