Του Γιώργου Σγούρδα,
Έχει φανατικούς λάτρεις και ορκισμένους εχθρούς, όλοι την έχουν ακουστά, κι όμως, λίγοι την έχουν γνωρίσει. Πώς έφτασε ένα είδος, που άκμασε ως «λαϊκό θέατρο», να θεωρείται σήμερα προνόμιο για λίγους; Εν τέλει, τι είναι η όπερα; Με αυτούς τους προβληματισμούς ως εκκίνηση θα πορευτούμε στα 400 χρόνια ύπαρξης αυτού του είδους, στο οποίο συναντάμε μερικές από τις κορυφές του δυτικού πολιτισμού.
Η όπερα είναι ένα είδος μουσικού θεάτρου, για το οποίο συνεργάζονται ο επιμελητής του κειμένου (λιμπρετίστας), ο συνθέτης, μια ορχήστρα με το μαέστρο της, πλήθος τραγουδιστών, υπεύθυνοι για σκηνικά και κουστούμια και άλλοι. Είναι ίσως το μοναδικό είδος που φέρνει τόσα είδη τέχνης να συμπράξουν ισότιμα. Χαρακτηριστική ιδιότητά της είναι, επί σκηνής, να αποδίδονται όλα τραγουδιστά.
Την εκκίνηση της όπερας σηματοδοτεί μια ορχηστρική εισαγωγή, που ονομάζεται ουβερτούρα (ακούστε εδώ). Έπειτα, δομείται σε πράξεις και σκηνές, όπως ένα θεατρικό έργο. Μια σκηνή μπορεί να περιέχει, μεταξύ άλλων, ένα είδος μουσικής απαγγελίας, που λέγεται recitativo (ακούστε εδώ), αλλά και τις πασίγνωστες άριες, που δεν είναι κάτι άλλο από λυρικά τραγούδια. Συνήθως στις άριες ο χρόνος «παγώνει» για την πλοκή και οι σολίστες, όπως και ο συνθέτης, έχουν τη δυνατότητα να αναδείξουν όλο το μελωδικό, αλλά και δεξιοτεχνικό, ταλέντο τους. Ακούστε μια από τις γνωστότερες άριες εδώ.
Η όπερα γεννήθηκε την εποχή της Αναγέννησης, όταν οι διανοούμενοι της εποχής προσπάθησαν να αναβιώσουν την αρχαία ελληνική τραγωδία. Το είδος που προέκυψε έχει σημαντικές διαφορές από την αρχαία τραγωδία, όμως πολλές φορές αξιοποιήθηκε θεματολογία από την ελληνική μυθολογία. Ένα παράδειγμα είναι ο Orfeo του Monteverdi (ακούστε ένα απόσπασμα εδώ). Mετέπειτα, πολλοί γνωστοί συνθέτες, όπως ο Haendel και ο Vivaldi, έγραψαν όπερες, αλλά καθοριστική συμβολή είχε ο Mozart, του οποίου αποσπάσματα από τους «Γάμους του Φίγκαρο» μπορείτε να βρείτε εδώ. Αποσπάσματα του πασίγνωστου «Μαγικού Αυλού» θα βρείτε εδώ.
Τον 19ο αιώνα είναι που πραγματικά ανθεί η όπερα, από τις κωμικές όπερες του Rossini (ακούστε την εισαγωγή από τον «Γουιλιέλμο Τέλλο» εδώ), στην “Carmen” του Bizet (ακούστε τη γνωστή Habanera εδώ – τραγουδά η Μαρία Κάλλας!) τις τραγωδίες του Verdi (ακούστε το πασίγνωστο χορωδιακό από τον “Nabucco” εδώ) και ακόμη τα «μουσικά δράματα» – όπως τα χαρακτήριζε ο ίδιος – του Wagner (ακούστε ένα απόσπασμα από την επική τετραλογία του «Το Δαχτυλίδι» εδώ). H προσωπική μου αγάπη για τη μουσική του Verdi δε με αφήνει παρά να σας συστήσω ανεπιφύλακτα την Traviata, βασισμένη στην «Κυρία με τις καμέλιες» του Aλεξάνδρου Δούμα. Μια ιστορία εξαιρετικά προοδευτική για την εποχή της και ένα έργο που δε μπορεί παρά να συγκινήσει. Ένα μικρό απόσπασμα θα βρείτε εδώ.
Στο γύρισμα του 19ου προς τον 20ο αιώνα, η όπερα φτάνει στο απόγειό της. Σε αυτό το στάδιο τα leitmotivs, μικρά μουσικά σχήματα που σηματοδοτούν κάποιον χαρακτήρα, που έφερε ο Wagner, έχουν αλλάξει όλη τη δομή της όπερας, ενώ η θεματολογία αλλάζει, επίσης και η μουσική αποκτά πολύ πιο λόγιο χαρακτήρα. Ο Puccini από την Ιταλία και ο Richard Strauss από τη Γερμανία γράφουν σημαντικές όπερες. Ο μεν Puccini, επηρεασμένος από το κίνημα του βερισμού, δίνει μια πιο ανθρώπινη, ρεαλιστική προσέγγιση στα έργα του (ακούστε ένα απόσπασμα από την Boheme εδώ), ενώ ο Strauss με την «Hλέκτρα» και τη «Σαλώμη» του, εξερευνά αισθήματα φρίκης, τρόμου και αγγίζει το επερχόμενο κίνημα του εξπρεσιονισμού (ακούστε ένα απόσπασμα από την Elektra εδώ). Σε αυτό το στάδιο, παρατηρεί κανείς την τάση και των δύο συνθετών να φέρουν την όπερα σε μια σύγκλιση των μερών της, χωρίς ευκολοδιάκριτα δομικά στοιχεία. Έτσι, θα ακούσει κανείς πράξεις των 40 λεπτών ή και μονόπρακτες όπερες των δύο ωρών να έχουν αδιάκοπη μουσική ροή, η οποία, εκ των έσω, είναι αριστοτεχνικά συνεκτική.
Στον 20ο αιώνα γράφονται μοντερνιστικές όπερες (αξίζει να αναζητήσει κανείς τονWozzeck και τη Lulu του Alban Berg) και, ενώ προχωράει ο καιρός και γίνεται διάσημο το είδος της αντι-όπερας, ενός είδους που αρνείται τις συμβάσεις της «παραδοσιακής» όπερας, ο György Ligeti γράφει το “Le Grand Macabre”, την πρώτη και μοναδική αντι-αντι-όπερα στον κόσμο! Σήμερα γράφονται ακόμη όπερες (π.χ. από τον Philip Glass), αλλά, μάλλον, δεσπόζει το “εγγόνι” της όπερας, που είναι το musical. Αξίζει, τέλος, να αναφερθούμε στην οπερέτα, ένα ελαφρύτερο και κωμικότερο είδος όπερας (ακούστε εδώ).
Ακόμη, έχει ενδιαφέρον πως ο Freddie Mercury έχει αξιοποιήσει στοιχεία όπερας στο Bohemian Rhapsody του, ιδιαίτερα στο μεσαίο μέρος “I see a little silhouetto of a man” με την χαρακτηριστική εναλλαγή τραγουδιστή και χορωδίας.
Τέλος, μια μικρή έκπληξη για τους θαυμαστές της δικαστή Ginsburg. Γνωστή και ως Notorious RBG, ήταν φημισμένη λάτρης του είδους και έχει γραφτεί ακόμη και μία όπερα με την ίδια και τον δικαστή Scalia ως πρωταγωνιστές (βρείτε την εδώ). Η ίδια, μοιράζεται μαζί μας τις 5 αγαπημένες της όπερες (εδώ).
Συμπερασματικά, ας επιστρέψουμε στο αρχικό ερώτημα: «τί είναι εν τέλει η όπερα;». Ένα είδος που άγγιξε το λαϊκότερο του λαϊκού θεάτρου, το λογιότερο των λογιότερων ειδών τέχνης. Ένα είδος με με ακροατήριο αποτελούμενο από βασιλιάδες, βαρόνους, αλλά και απλούς αστούς που ενέπνευσε και εμπνέει σε όλες τις γωνίες του κόσμου ακόμη και σήμερα. Σίγουρα έχει ιδιαιτερότητες, αλλά αξίζει να είναι μέρος της συνείδησης και της συλλογικής μας πολιτιστικής μνήμης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Opera, Encyclopedia Britannica, διαθέσιμο εδώ.
- Don’t Panic: learning to love Ligeti’s Le Grand Macabre, theguardian.com, διαθέσιμο εδώ.
- Bohemian Rhapsody: Μια κλασική, άφθαρτη ροκ όπερα, rockrooster.gr, διαθέσιμο εδώ.
