Του Θανάση Κουκόπουλου,
Με τον όρο «Σταυροφορία των Παιδιών» εννοούμε δύο διακριτά ενδεχομένως σταυροφορικά κινήματα, τα οποία ξεκίνησαν από τη Γαλλία και τη Γερμανία στο πρώτο μισό του 13ου αιώνα, με πρωτοβουλίες δύο μικρών αγοριών.
Τα ερευνητικά προβλήματα που αντιμετωπίζει ο μελετητής σχετικά με αυτό το θέμα είναι τεράστια. Στις πηγές απαντώνται ποικίλες αντιφάσεις και ελλείψεις. Όσον αφορά το γαλλικό κίνημα, οι πιο πρώιμες δεν είναι ξεκάθαρες ως προς τον ακριβή σκοπό του. Σύμφωνα με αυτές, όταν οι ενήλικες ρωτούσαν τα παιδιά πού ήθελαν να πάνε, αυτά απαντούσαν ότι «πήγαιναν στο Θεό». Αντιθέτως, οι πληροφορίες εμπλουτίζονται από μεταγενέστερο υλικό, γεγονός που εκ των πραγμάτων το καθιστά λιγότερο αξιόπιστο. Όσον αφορά το γερμανικό κίνημα, μπορεί το υλικό να είναι πλουσιότερο, ωστόσο και αυτό στερείται εγκυρότητας. Ωστόσο, κάποια διάσπαρτα χρονολογικά και γεωγραφικά στοιχεία μάς επιτρέπουν να επανατοποθετήσουμε μερικά κομμάτια του παζλ με μεγάλη ακρίβεια.
Από τις τέσσερις πιο αξιόπιστες πηγές που αναφέρονται στη γαλλική παιδική σταυροφορία, τους χρονικογράφους των Laon, Mortemer, Jumièges και Andres, μόνο μία αναφέρεται στον εμπνευστή του κινήματος, ονόματι Στέφανο. Επρόκειτο για ένα βοσκόπουλο, περίπου δώδεκα ετών, από το χωριό Cloyes κοντά στην πόλη της Vendôme, που ισχυρίστηκε ότι ο Χριστός τού εμφανίστηκε με τη μορφή ενός φτωχού προσκυνητή και του έδωσε μια επιστολή για το βασιλιά της Γαλλίας, Φίλιππο. Σκοπός ήταν η κήρυξη μιας σταυροφορίας για την ανακατάληψη της Ιερουσαλήμ. Ο Στέφανος, έχοντας μαζέψει έναν αξιοσημείωτο αριθμό παιδιών, παρουσιάστηκε ενώπιον της ανακτορικής κουστωδίας στον Άγιο Διονύσιο στο Παρίσι μια ημέρα του Μαΐου ή του Ιουνίου του 1212. Σύμφωνα με μια παραλλαγή της ιστορίας, ο Φίλιππος συμβουλεύτηκε πρώτα πανεπιστημιακούς καθηγητές και, κατόπιν παροτρύνσεώς τους, έδωσε εντολή στο πλήθος να διαλυθεί, πράγμα το οποίο, κατά πάσα πιθανότητα, με βάση τα συμφραζόμενα της σχετικής μαρτυρίας, έγινε. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, όμως, ο Στέφανος έμεινε απτόητος και συνέχισε να κηρύττει μπροστά στο Αβαείο του Αγίου Διονυσίου. Πολλοί ενθουσιάστηκαν και σύντομα, υποστηρικτές του εστάλησαν σε διάφορα μέρη του βασιλείου για την αναγγελία μιας Σταυροφορίας Παιδιών. Αυτά θα συγκεντρώνονταν στη Vendôme και από εκεί θα ξεκινούσαν για την Ανατολή. Συνοδεύονταν και από νεαρούς ιερείς και άλλους ενήλικες. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στην αποστολή συμπεριλαμβάνονταν και κορίτσια. Πάντως, η σύγχρονη έρευνα έχει αμφισβητήσει τη συμμετοχή ανηλίκων κάτω των 12-13 ετών.
Μια πηγή από τη Sens περιπλέκει ακόμα περισσότερο τα πράγματα. Σύμφωνα με αυτήν, σχηματίστηκε μια ομάδα γαλλόπαιδων που θα ξεκινούσαν μεν για σταυροφορία από την περιοχή που καταγράφηκε η μαρτυρία, αλλά θα ενώνονταν με γερμανόπαιδες στην Κολωνία. Οι πηγές κάνουν λόγο για άλλο ένα νεαρό αγόρι, το Νικόλαο, ο οποίος άρχισε να κηρύττει και αυτός μια Σταυροφορία Παιδιών, στεκόμενος ενώπιον του ναού των Τριών Μάγων στην προαναφερθείσα γερμανική πόλη. Το γεγονός ότι το σημείο εκκίνησης των γαλλόπαιδων είναι η ίδια περιοχή, από την οποία προέρχεται η πηγή, είναι εξαιρετικά ύποπτο και μάλλον γίνεται για λόγους προβολής. Επομένως, η μαρτυρία είναι απολύτως αναξιόπιστη. Το πιθανότερο είναι ο Νικόλαος να εμπνεύστηκε από το Στέφανο και να ξεκίνησε ένα τελείως ανεξάρτητο κίνημα.
Ο τελευταίος ξεκίνησε μαζί με τους χιλιάδες ακολούθους του για τη Μασσαλία. Οι κακουχίες που αντιμετώπισαν, όπως η ασυνήθιστη ζέστη, αποδεκάτισαν πολλά παιδιά, ενώ άλλα λιποτάκτησαν, αδυνατώντας να τις αντέξουν. Οι εναπομείναντες κατάφεραν να φτάσουν στο λιμάνι της Νότιας Γαλλίας. Εκεί περίμεναν να ανοίξει διάπλατα η Μεσόγειος θάλασσα, προκειμένου να μεταβούν πεζοί στους Αγίους Τόπους, όπως κάποτε η Ερυθρά θάλασσα χωρίστηκε στα δύο, προκειμένου να περάσουν οι Ισραηλίτες με επικεφαλής το Μωυσή, ώστε να σωθούν από τους Αιγυπτίους. Κάτι τέτοιο δεν έγινε ποτέ, με αποτέλεσμα ο Στέφανος να εισπράξει πολλές αποδοκιμασίες. Τελικά, δυο έμποροι, ο Ούγος ο Σιδηρός και ο Γουλιέλμος ο Χοίρος, υποσχέθηκαν να τους μεταφέρουν δωρεάν στους Αγίους Τόπους, νοικιάζοντας επτά πλοία.
Πέρασαν 18 χρόνια, μέχρι να μαθευτεί η τύχη τους. Ήταν το 1230, όταν ένας ιερέας από την Ανατολή ήρθε στη Γαλλία, ισχυριζόμενος πως είχε ακολουθήσει το Στέφανο. Σύμφωνα με τη διήγησή του, δύο από τα επτά πλοία ναυάγησαν από τρικυμία νοτιοδυτικά της Σαρδηνίας, ενώ τα παιδιά και οι ενήλικες συνοδοί, που είχαν επιβιβαστεί στα υπόλοιπα πέντε, πουλήθηκαν σε σκλαβοπάζαρα της Ανατολής. Μάλιστα, 18 από αυτά μαρτύρησαν για την πίστη τους στη Βαγδάτη. Ο επιζών, ως μορφωμένος άνθρωπος, εργάστηκε για τον Αιγύπτιο σουλτάνο αλ-Καμίλ και τελικά, κατάφερε να ελευθερωθεί.
Οι γερμανόπαιδες χωρίστηκαν σε δύο τμήματα. Το πρώτο, με επικεφαλής το Νικόλαο, κατευθύνθηκε προς τη Γένουα. Ούτε εκεί η θάλασσα χωρίστηκε στα δύο. Μάλιστα, κάποια παιδιά ανταποκρίθηκαν στην πρόσκληση των τοπικών αρχών να εγκατασταθούν μόνιμα στην πόλη. Τότε, οι πιστοί στο σκοπό που είχε θέσει ο Νικόλαος κατευθύνθηκαν προς την Πίζα, όπου αρκετά παιδιά επιβιβάστηκαν σε δύο πλοία. Ωστόσο, τίποτα δεν είναι γνωστό για τη μετέπειτα πορεία τους. Οι εναπομείναντες εκκίνησαν για την «αιώνια πόλη», όπου ο πάπας Ιννοκέντιος Γ΄ τους υποδέχθηκε μεν με καλοσύνη, αλλά τους προέτρεψε να επιστρέψουν στα σπίτια τους και να εκπληρώσουν τους σταυροφορικούς τους όρκους, όταν μεγαλώσουν. Η απογοήτευση αναμφισβήτητα θα ήταν μεγάλη και πολλοί γονείς ζήτησαν την τιμωρία του πατέρα του Νικολάου, ο οποίος και κρεμάστηκε.
Η δεύτερη ομάδα έφτασε ως το Brindisi, όπου μερίδα των σταυροφόρων επιβιβάστηκε σε πλοία για την Παλαιστίνη, ενώ οι υπόλοιποι ξεκίνησαν για το δρόμο της επιστροφής. Τελικά, λίγα παιδιά επέζησαν.
Είναι πολύ εύκολο να αρχίσουμε να εξαπολύουμε ύβρεις, όπως «μεσαιωνικός σκοταδισμός» και άλλες τετριμμένες και γραφικές στερεοτυπικές εκφράσεις. Ασφαλώς, ο άδικος χαμός τόσων παιδιών προκαλεί δυσάρεστα συναισθήματα. Όμως, ας πάψει επιτέλους η κοινωνία (ή τουλάχιστον η πλειονότητά της) να κρίνει το Μεσαίωνα με βάση τα δικά της μέτρα και δικά της σταθμά και ας προσπαθήσει να τον κατανοήσει. Ένας σύγχρονος, τυπικός «μετα-μοντέρνος» άνθρωπος δε μπορεί να αντιληφθεί τη σημασία των Αγίων Τόπων, ώστε να κατανοήσει (εν μέρει τουλάχιστον) το σταυροφορικό ζήλο. Δεν προσπαθώ να αποδείξω ότι οι σταυροφορίες ήταν κάτι όμορφο και συμπαθητικό, όμως είναι λογικό, μέσα στο έντονα θρησκευτικό κλίμα του Μεσαίωνα, που αυτό καθαυτό δε μπορεί να θεωρηθεί ως κάτι κακό, να υπήρχαν και τέτοιες ακραίες εκδηλώσεις «ευλάβειας». Εξάλλου, πολλοί μεταγενέστεροι χρονικογράφοι αισθάνονταν οίκτο που τα παιδιά παρασύρθηκαν από ξεκάθαρα μηχανεύματα του διαβόλου και οδηγήθηκαν στον όλεθρο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Hansbery, J. E. (1938), «The Children’s Crusade», The Catholic Historical Review (24/1), 30-38. Διαθέσιμο εδώ.
- Munro, D. C. (1914), «The Children’s Crusade», The American Historical Review (19/3), 516-524. Διαθέσιμο εδώ.
- Nicholas, D. (2019), Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου: Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην Ευρώπη, 312-1500, μτφρ. Μ. Τζιαντζή, Αθήνα.
- Runciman, St. (2006), Η Ιστορία των Σταυροφοριών, τ. 3, μτφρ. Α. Βλαβιανού, Αθήνα.
