Δημήτρης Καλλέργης vs Ιωάννης Μακρυγιάννης: Αιτίες και αποτελέσματα

Του Μάριου – Πέτρου Δελατόλα,

Οι περισσότεροι στη διάρκεια των μαθητικών μας χρόνων διδαχθήκαμε για την Επανάσταση της 3^ης Σεπτεμβρίου 1843, η οποία απαίτησε και εν τέλει κέρδισε να αποδοθεί Σύνταγμα στον Ελληνικό λαό από τον βασιλιά Όθωνα. Αυτό που δε διδαχθήκαμε στη διάρκεια των σχολικών μας χρόνων είναι η διαμάχη ανάμεσα σε δύο από τους εμπνευστές της Επαναστάσεως, τον αρχηγό ιππικού Δημήτριο Καλλέργη και τον πάλαι ποτέ αγωνιστή και εν έτη 1843 πρόεδρο του Δ.Σ. Αθηνών, Ιωάννη Μακρυγιάννη.

Κεντρικό περιστατικό γύρω από το οποίο διαδραματίστηκαν τα γεγονότα ήταν η Επανάσταση της 3^ης Σεπτεμβρίου. Δε θεωρώ ότι υπάρχει λόγος το παρόν άρθρο να αναλωθεί γύρω από τη στείρα ιστορική περιγραφή των γεγονότων και καταστάσεων. Θεωρώ σημαντικό, όμως, να αναφέρω την αλληλοκατηγορία μεταξύ Καλλέργη και Μακρυγιάννη, ο πρώτος σε αφήγησή του προς τον Δραγούμη, ο οποίος τη διέσωσε, και ο δεύτερος στα περίφημα  «Απομνημονεύματά» του.

Ο Καλλέργης, λόγω της μετέπειτα εξέλιξης της Επαναστάσεως και εξαιτίας του κεντρικού στρατιωτικού – επιχειρησιακού ρόλου που είχε αναλάβει, θεωρούσε πως είχε αδικηθεί πλήρως από τους πολιτικούς, οι οποίοι δε συνέβαλλαν με κάποιο τρόπο στη διεξαγωγή της, άρα, πρακτικά, ήταν σφετεριστές της εξουσίας. Στην ίδια κατηγορία κατέτασσε και τον Μακρυγιάννη. Θα μπορούσαμε να πούμε πως ο ισχυρισμός του είναι τελείως άδικος και παράλογος, γιατί ο ίδιος ο Μακρυγιάννης τον είχε μυήσει, εκείνον και πολλούς άλλους φιλελεύθερους για να συμβεί η Επανάσταση του 1843. Ο τελευταίος, από την άλλη, επειδή η Επανάσταση ήταν να ξεκινήσει το βράδυ της 1^ης προς 2^ης Σεπτεμβρίου και αναβλήθηκε για μια μέρα με απόφαση του Καλλέργη, θεώρησε πως προδόθηκε. Ακολούθησε αποκλεισμός του σπιτιού του από χωροφύλακες και προσπάθεια συλλήψεως του, η οποία, εν τέλει, αποφεύχθηκε από λόχο που έστειλε ο Καλλέργης κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, για να σπάσει η πολιορκία του σπιτιού του Μακρυγιάννη. Ο τελευταίος έχει αντίθετη γνώμη για το περιστατικό. Θεωρεί πως ο Καλλέργης δεν έπαιξε ρόλο στη διάλυση της πολιορκίας του σπιτιού του, αλλά οι φίλοι οπλαρχηγοί. Αμέσως μετά, χωρίς να υπάρξουν πολλά θύματα, κατευθύνθηκαν όλοι – ο Μακρυγιάννης μαζί με τους συντρόφους του, αλλά και οι χωροφύλακες– προς τα ανάκτορα.

Εξέχουσας σημασίας για να τονιστεί η φιλαυτία του Μακρυγιάννη και του Καλλέργη ήταν το εξής. Εκείνο το βράδυ, ο Όθωνας υπέγραψε 10 διατάγματα μεταξύ αυτών και ένα στο οποίο ο Βασιλιάς εξέφραζε την ευμένειά του προς τον Καλλέργη και τον Μακρυγιάννη, αλλά και τους παρασημοφορούσε (αυτούς μεταξύ αρκετών άλλων) για την τάξη και τη γενικότερη ασφάλεια γύρω από την οποία εξελίχθηκε η Επανάσταση. Σε ένα ακόμα διάταγμα καθιερωνόταν η 3^η Σεπτεμβρίου ως Εθνική επέτειος. Η όλη κόντρα μεταξύ των δύο ξεκίνησε, αρχικά, για το σε ποιον θα αποδίδονταν τα πρωτεία της Επαναστάσεως. Τη διαμάχη αυτή ανάμεσα στους ιστορικούς θεωρώ πως την έχει κερδίσει ξεκάθαρα ο Καλλέργης. Η κόντρα τους, όμως, δε σταμάτησε εκεί. Ο Καλλέργης ήταν πλέον στο στρατόπεδο των πολιτικών και μπορούμε να πούμε πως είχε μετανιώσει πλήρως για τις ενέργειές του την 3^η Σεπτεμβρίου. Μάλιστα, στα «Απομνημονεύματά» του ο Μακρυγιάννης αναφέρει πως είχε πέσει στα πόδια του βασιλιά Όθωνα και του ζητούσε συγχώρεση για τα πεπραγμένα του. Χαρακτηριστικό το δίστιχο από το ποίημα του Σούτσου:

«Και παρίσταται την 3^η Σεπτεμβρίου εξυβρίζων

ο της 3^ης Σεπτεμβρίου τώρα Οθωνίζων» 

Ο Μακρυγιάννης, από την άλλη, βλέποντας πως τα πράγματα δεν έχουν πάρει την τροπή που επιθυμούσε, έβγαζε ανακοινώσεις που ήταν λάβρος για τους κυβερνώντες. Δεν είναι τυχαίο που οι εφημερίδες «Αιών» του Ιωάννη Φιλήμονος και «Ελπίς» του Λεβίδη κατηγορούσαν ανοιχτά τον Μακρυγιάννη. Ο πάλαι ποτέ γηραιός στρατηγός δε δίστασε να καταφύγει εναντίον του Πρωθυπουργού Ανδρέα Μεταξά, που ήταν επικεφαλής προσωρινής κυβέρνησης, που θα παρέδιδε τη χώρα σε εκλογές, αφού είχε ψηφιστεί το Σύνταγμα, απειλώντας τον με νέα Επανάσταση. Η απάντηση του τελευταίου έδειξε πως ουδόλως τον υπολόγιζαν και τον θεωρούσαν άνθρωπο χωρίς πολιτική και στρατιωτική ισχύ.

Εκείνη την στιγμή, στη διαμάχη μπήκε και ο Καλλέργης, ο οποίος παρότρυνε τον Μακρυγιάννη να μη ζητά ανταλλάγματα, διότι δε συνέβαλε καθόλου στην Επανάσταση. Μπορούμε μετά βεβαιότητας να πούμε πως η διατύπωση αυτή ήταν ψευδής, διότι είχε ενεργό ρόλο, ειδικά στη φύλαξη της αίθουσας που συνεδρίαζαν οι Σύμβουλοι της Επικρατείας. Έξαλλος ο Μακρυγιάννης άρχισε συνεννοήσεις με τον Γαρδικιώτη Γρίβα και τον Κριεζιώτη για κοινή επαναστατική δράση. Η συνωμοτική δράση αυτή έγινε γνωστή και ο Καλλέργης απείλησε πως αν δε σταματήσουν, θα καταφύγει με τον στρατό εναντίον τους. Υπό του φόβου εμφυλίου αλλά και της ζωής τους ίσως, οι συνωμότες σταμάτησαν τις συναντήσεις τους.

Ο Μακρυγιάννης στα «Απομνημονεύματά» του προσπαθεί να μειώσει πλήρως την προσφορά του Καλλέργη στην Επανάσταση. Ακολούθως, ο Καλλέργης με δημοσίευση ενυπόγραφης επιστολής στην εφημερίδα «Αθήνα» κατηγορεί μεταξύ άλλων τον Μακρυγιάννη πως δεν ήθελε να κάνει την Επανάσταση στην Αθήνα αλλά στην επαρχία, και γι’ αυτό τον λόγο δε χρησίμευσε στην 3^η Σεπτεμβρίου. Για χάρη της Ιστορίας και της αλήθειας, οφείλω να αναφέρω πως μια τέτοια κατηγορία δεν είναι αληθής, διότι ο Μακρυγιάννης ήταν καθ’ όλη τη διάρκεια της Επανάστασης παρών. Μόνο και μόνο ως παρουσία εξέπνεε μεγάλο σεβασμό και κύρος στον στρατό και τον λαό.

Αξιομνημόνευτη είναι και η συνομιλία που είχε ο Καλλέργης με τον Γάλλο πρεσβευτή, ο οποίος καθώς τον συνεχάρη για το έργο του – η Γαλλία ήταν στο ίδιο μήκος κύματος με την Αγγλία- για να λάβει μια απάντηση που δεν την περίμενε. «Σας ευχαριστώ πολύ. Αλλά σας βεβαιώ ότι το πρώτο θύμα του Συντάγματος θα είμαι εγώ!»

Όπως μπορούμε να καταλάβουμε, και ο Καλλέργης ήταν δυσαρεστημένος με την τροπή που είχαν πάρει τα πράγματα στον πολιτικό στίβο. Είχε θεωρήσει πως άθελά του είχε γίνει όργανο των ξένων διπλωματών και των κυβερνήσεών τους. Αυτό που πραγματικά είναι άξιο απορίας και δείχνει το μέγεθος της δυσφορίας του ήταν η πρόταση που έκανε στο βασιλιά Όθωνα να ηγηθεί αντεπανάστασης, με σκοπό να καταλύσει το συνταγματικό καθεστώς. Προς τιμήν του, ο Όθωνας αρνήθηκε, διαβλέποντας τον κίνδυνο στον οποίον θα έβαζε το κράτος. Στη συνέχεια, ακολούθησαν πολλές φήμες περί ενδεχόμενης αντεπανάστασης από τον στρατό σε βάρος των συνταγματικών.

Χαρακτηριστική είναι και η δυσαρέσκεια και του τότε Πρωθυπουργού Ανδρέα Μεταξά, αλλά και του Υπουργού των Στρατιωτικών Ανδρέα Λόντου. Ο τελευταίος, μάλιστα, από την πικρία του για την πολιτική κατάσταση που περιήλθε η χώρα, αλλά και την οικονομική του καταστροφή, αυτοκτόνησε το 1846. Το παραπάνω γεγονός έχει σχέση και με τα μετέπειτα γεγονότα, όπως με την ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον Κωλέττη.

Σε αδρές γραμμές, μπορούμε να πούμε πως ήταν μια κόντρα βασισμένη σε πολιτικά κριτήρια. Αναμφισβήτητα, μιλάμε για δύο πολύ μεγάλους άνδρες με τεράστια υστεροφημία, αλλά με τη συμπεριφορά τους στο συγκεκριμένο ζήτημα μείωσαν την αξία τους. Είναι χαρακτηριστική η διαφθορά που προκαλεί το ενδεχόμενο αξίωμα. Δε μπορούμε να παραβλέψουμε την πολιτική πικρία και των δύο ανδρών, η οποία τους οδήγησε σε μια κόντρα που έβλαψε τα συμφέροντα της Ελλάδας και του Κράτους.

Είναι χαρακτηριστική η επιστολή του βασιλιά της Βαυαρίας, Λουδοβίκου, στο γιο του, Όθωνα, στις 9 Σεπτεμβρίου 1834. Ήταν αντίθετος με την απόδοση Συντάγματος στην Ελλάδα, διότι θεωρούσε πως ο ελληνικός λαός δεν έχει την ωριμότητα και σε μεγάλο βαθμό, την παιδεία να καταλάβει τη δύναμη και τα όρια ενός τέτοιου εγχειρήματος. Είχε καταλάβει πως η Ελλάδα είναι γεμάτη κόμματα και πολιτικούς ηγέτες, που μετά το Σύνταγμα το μόνο που θα κάνουν, θα είναι να παλεύουν για την εξουσία, ζημιώνοντας το Κράτος. Ιστορικά μπορούμε να πούμε πως οι προβλέψεις του δικαιώθηκαν πλήρως, χωρίς αυτό, βέβαια, να δικαιολογεί τη μοναρχική αντίληψη που είχε για την εξουσία.

Το μόνο που είναι σίγουρο είναι πως ακόμα και μεγάλοι ηγέτες μπορούν πολύ εύκολα να χάσουν το δρόμο τους και να παραστρατήσουν, όταν το μυαλό διακατέχει η μεγαλομανία και όχι η πρόοδος του Κράτους.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Σκανδάμης, Σπ. Ανδρέας (1961), Σελίδες Πολιτικής Ιστορίας και Κριτικής: Η Τριακονταετία της Βασιλείας του Όθωνος 1832-1862, τόμος Α΄, μέρος πρώτο, Αθήνα: Ιδιωτική έκδοση
• Στρατηγού Μακρυγιάννη (1907), Απομνημονεύματα, τόμος Β΄, μτφ.-επιμ. Γιάννης Βλαχογιάννης, Αθήνα: Εστία, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, ειδική έκδοση για την εφημερίδα Η Καθημερινή
• Παπαρρηγόπουλου Κωνσταντίνου (έκδοση 2004), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (1827-1847), τόμος 21, Αθήνα:  Εκδ. 4 ΠΙ Α.Ε, για λογαριασμό του National Geographic Society