Του Άγγελου Μεταλλίδη,
Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από τους Γερμανούς και μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο, δημιουργήθηκε σιγά σιγά το πλέγμα εξουσίας που χαρακτήριζε την περίοδο 1950-1967. Το πλέγμα αυτό δημιουργήθηκε, όταν, μετά το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου, προέκυψαν μέσω της σύγκρουσης (και όχι της συναίνεσης) δυο ομάδες στο εσωτερικό της ελληνικής κοινωνίας, που χωρίζονταν μεταξύ τους με πολύ διακριτά όρια. Αυτό το δίπολο είναι ένα από τα πολλά που χαρακτηρίζουν το πλέγμα εξουσίας της περιόδου αυτής. Η δεξιά παράταξη θα κληθεί να συγκροτήσει το κράτος, ενώ η αριστερά και οι ομάδες που συμμετείχαν στο ΕΑΜ θα βρεθούν στο περιθώριο.
Το δεύτερο δίπολο της περιόδου είναι αυτό του Συντάγματος και του «παρα-Συντάγματος». Αν και η Ελλάδα είχε ένα κοινοβουλευτικό πολίτευμα, που εγγυόταν τις βασικές ελευθερίες και την ελεύθερη έκφραση των πολιτών, από την άλλη πλευρά υπήρχε το «παρα-Σύνταγμα», που περιόριζε σε μεγάλο βαθμό τη δράση των ηττημένων του Εμφυλίου. Ακόμη, όποιος δεν εθεωρείτο εθνικόφρων, ήταν αποκλεισμένος όχι μόνο από τη συμμετοχή στην πολιτική εξουσία, αλλά ακόμα και στο κοινωνικό επίπεδο αντιμετωπίζονταν (και, στην πραγματικότητα, όντως ήταν) ως πολίτης δεύτερης κατηγορίας, με λιγότερα δικαιώματα. Επομένως, η έννοια της «Εθνικοφροσύνης» αποτελεί βασικό στοιχείο του πλέγματος εξουσίας αυτής της περιόδου. Για αυτό το λόγο, εφαρμόστηκε η επιτήρηση και η τιμωρία όσων ήταν Κομμουνιστές. Υπήρξαν τα τάγματα ασφαλείας και η εξορία, ώστε να περιοριστεί ο κομμουνιστικός κίνδυνος. Μη ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου και σε πολλά μέρη του κόσμου επικρατεί μια φρενίτιδα Αντικομμουνισμού.
Ιδεολογικά, το πλέγμα εξουσίας στην Ελλάδα, εκτός από τον Αντικομμουνισμό και την Εθνικοφροσύνη, χαρακτηριζόταν και από το συνδυασμό του ελληνικού εθνικισμού με την ιδεολογία, όπως είχε διαμορφωθεί μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, του ελευθέρου κόσμου. Το πλέγμα εξουσίας, όπως είχε πλέον αποκρυσταλλωθεί, ήταν τέτοιο, ώστε να διαμορφώσει μια συγκεντρωτική και αυταρχική εξουσία. Σε κάθε περίπτωση, όμως, σε αυτό το πλέγμα εξουσίας το Κοινοβούλιο έμοιαζε να είναι πιο αδύναμο σε σχέση με το στρατό, αλλά και σε σχέση με το βασιλιά. Αυτό συμβαίνει διότι, για να μπορέσει να επιστρέψει η εξόριστη κυβέρνηση στην Ελλάδα, χρειαζόταν τη βοήθεια του στρατού. Ο στρατός ήταν ο προστάτης όχι μόνο της κυβέρνησης, αλλά και του κράτους της Δεξιάς, του αντικομμουνιστικού κράτους, και δεν υπήρχε η διάθεση να επιτραπεί αυτό να αλλάξει. Ο στρατός ήταν πάντα έτοιμος, σε περίπτωση που το πλέγμα εξουσίας αμφισβητηθεί, να επέμβει και να επαναφέρει την τάξη. Ήταν ο εγγυητής ότι η εξουσία δε θα πέσει στα χέρια ανθρώπων που δεν θεωρούνταν ότι βρίσκονταν στην πλευρά της Εθνικοφροσύνης. Προς αυτή την κατεύθυνση βοήθησε και η σχετική αυτονομία του στρατού από την πολιτική εξουσία. Η πρώτη φορά που συνέβη αυτό ήταν επί Παπάγου, όταν ο στρατάρχης ανέλαβε την εξουσία του στρατού. Από τη στιγμή αυτή και έπειτα, ο στρατός θα λειτουργεί σχεδόν αυτόνομα και, σε ορισμένες περιπτώσεις, έξω από το πλαίσιο της συνταγματικής νομιμότητας.
Από την άλλη, ο βασιλιάς εθεωρείτο η ανώτατη αρχή του πολιτεύματος. Ο βασιλιάς θεωρούσε ότι μπορεί να παύει και να διορίζει Υπουργούς και Πρωθυπουργούς, δικαίωμα που διεκδικούσε, όμως, και ο Πρωθυπουργός. Ταυτόχρονα, τα Ανάκτορα θεωρούσαν επίσης ότι ο στρατός τους ανήκει και τον ελέγχουν, πράγμα που δε γινόταν από ένα σημείο και μετά, όπως φάνηκε και το 1967. Η επικάλυψη στις αρμοδιότητες οδήγησε τα Ανάκτορα σε πολλές συγκρούσεις με πολιτικούς. Επίσης, πολύ σημαντικός για το βασιλιά ήταν ο έλεγχος του στρατού, καθώς ήταν εγγυητής του θρόνου, αυτός που τον είχε βοηθήσει να επιστρέψει στην Ελλάδα. Ο βασιλιάς εθεωρείτο ότι είχε το προβάδισμα έναντι του Κοινοβουλίου στον έλεγχο του στρατεύματος, γεγονός που σιωπηλά γινόταν δεκτό και από το πολιτικό σύστημα.
Από τα μέσα στης δεκαετίας του 1950 και από τις αρχές του 1960, αυτό το πλέγμα εξουσίας άρχισε να αμφισβητείται από ορισμένους πολιτικούς και κόμματα. Εξάλλου, το πλέγμα της εξουσίας ήταν ασύμβατο με τις κοινωνικές και οικονομικές μεταβολές της περιόδου 1950-1967, για αυτό και υπήρχαν περιπτώσεις που αμφισβητήθηκε. Μια πρώτη αμφισβήτησή του ήταν η άνοδος της Αριστεράς από τις εκλογές του 1958 και έπειτα, μια άνοδος που, σε αρκετές περιπτώσεις, συνοδεύτηκε από εκλογική σύμπλευση με την παράταξη του Κέντρου, γεγονός που αμφισβήτησε την Εθνικοφροσύνη του Κέντρου αφενός και αφετέρου ενέτεινε τις διώξεις κατά των αριστερών. Η ιδέα της Εθνικοφροσύνης αμφισβητήθηκε, όταν ο χώρος του Κέντρου προσπάθησε να δημιουργήσει κόμμα το οποίο, αν και προσπάθησε να χαρακτηριστεί ως εθνικόφρον, ταυτίστηκε με την αντιδεξιά, γεγονός που καθιστούσε την αποδοχή του από το αντικομμουνιστικό κράτος πολύ δύσκολη έως και αδύνατη. Επίσης, ο Γεώργιος Παπανδρέου, προκειμένου να ελέγξει το στράτευμα, προσπάθησε να αναλάβει ο ίδιος το Υπουργείο Άμυνας, γεγονός που ερχόταν σε αντίθεση με την πεποίθηση ότι ο βασιλιάς είχε τον έλεγχο στις υποθέσεις του στρατού. Ακόμη, όμως, και η παράταξη της δεξιάς αμφισβήτησε ορισμένες πτυχές αυτού του πλέγματος εξουσίας, όταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής προσπάθησε τη συνταγματική αναθεώρηση, ώστε να περιορίσει τις αρμοδιότητες του βασιλιά.
Σε όλες τις περιπτώσεις που το πλέγμα εξουσίας αμφισβητήθηκε, υπήρχε πάντα άμεση αντίδραση από κάποιο μέρος του. Η αντιδράσεις στην άνοδο της Αριστεράς εντάθηκαν το διάστημα 1958-1961, όταν και η λειτουργία παρακρατικών οργανώσεων ήταν ακόμη μεγαλύτερη. Βλέπουμε, δηλαδή, ότι ο πολιτικός χώρος και ο στρατός αντιδρά στην αμφισβήτηση της εξουσίας όπως έχει παγιωθεί.
Όταν, το 1963, θα έλθει στην εξουσία η Ένωση Κέντρου, το πρόγραμμά της θεωρήθηκε εντυπωσιακά φιλελεύθερο, με αποτέλεσμα να κατηγορηθεί ότι ανοίγει τις πόρτες της κοινωνίας στον Κομμουνισμό, ενώ, όταν ο Γεώργιος Παπανδρέου θα προσπαθήσει να γίνει Υπουργός Άμυνας, ο βασιλιάς θα τον οδηγήσει στην παραίτηση.
Το αποκορύφωμα της αμφισβήτησης του πλέγματος εξουσίας, από το 1960 έως το 1967, ήταν η δικτατορία των συνταγματαρχών, που εμφανίστηκε ως αντίδραση στην αμφισβήτηση. Η κίνηση του στρατού προήλθε από παγιωμένες αντιλήψεις για το πλέγμα εξουσίας της περιόδου. Η αμφισβήτηση αντιλήψεων, όπως ότι η μεταφορά εξουσίας ανάμεσα σε κόμματα είναι επιτρεπτή μόνο ανάμεσα σε παρατάξεις με δηλωμένη την Εθνικοφροσύνη τους ή η άποψη που είχε εκφράσει ο Γεώργιος Παπανδρέου, ότι δεν πρέπει να στηρίζονται κυβερνήσεις σε ψήφους Κομμουνιστών, ο τρόπος που ο στρατός έβλεπε τον εαυτό του ως εγγυητή του πολιτεύματος, αλλά και εγγυητή των κεκτημένων της νίκης του Εμφυλίου Πολέμου, δηλαδή ως εγγυητή της νίκης της δεξιάς και του ίδιου έναντι του Κομμουνισμού, η δυνατότητα ο στρατός να παραμένει ανεξάρτητος και ανώτερος από το Κοινοβούλιο και τα Ανάκτορα, και ο φόβος η ελληνική κοινωνία να ξεφύγει από τον πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό συντηρητισμό που υποστήριζε ο στρατός, τον οδήγησε, όταν θεώρησε ότι αυτές ισορροπίες που είχαν δημιουργηθεί μετά τον Εμφύλιο και τα κεκτημένα μπορούσαν να αμφισβητηθούν, στη μεγαλύτερη αντίδραση που υπήρξε ως το 1967, στην αμφισβήτηση του πλέγματος εξουσίας που είχε διαμορφωθεί μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κωστής, Κ. (2016), Τα κακομαθημένα παιδιά της ιστορίας: η διαμόρφωση του νεοελληνικού κράτους, 18ος-21ος αιώνας, 3η έκδοση, Αθήνα: Πατάκης.
- Λιάκος, Α. (2020), Ο ελληνικός 20ός αιώνας, 3η έκδοση, Αθήνα: Πόλις.
- Νικολακόπουλος, Η. (2003), Η καχεκτική δημοκρατία: κόμματα και εκλογές, 1946-1967, Αθήνα: Πατάκης.
