Γουατεμάλα: Είναι η οικονομική ανάπτυξη επαρκής για την εξάλειψη της φτώχειας;

Της Ελένης Μουνδούρη,

Αποτελώντας τον πυρήνα του πολιτισμού των Μάγια, η Γουατεμάλα (επίσημα: Δημοκρατία της Γουατεμάλα) αποτελεί το μεγαλύτερο πληθυσμιακά κράτος της Κεντρικής Αμερικής, με πληθυσμό που ξεπερνά τα 17 εκατομμύρια κατοίκους, σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες εκτιμήσεις.

Η πληθυσμιακή σύσταση της χώρας απαρτίζεται από δύο βασικές εθνοτικές  ομάδες: τους Ladinos ή Mestizos και τους Maya, με τους πρώτους να αποτελούν μια μίξη Ισπανών και Μάγια. Πρωτεύουσα της χώρας είναι η Nueva Guatemala de la Asuncion, γνωστή και απλά ως Guatemala City, [πόλη που αποτελεί και τη μεγαλύτερη μεταξύ αυτών της Κεντρικής Αμερικής]. Όσον αφορά τη γλώσσα, παρόλο που η επίσημη είναι η ισπανική, πολλά επίσημα έγγραφα, όπως η Συνθήκη Ειρήνης του 1996, που υπογράφθηκε ύστερα από τρεις δεκαετίες εμφυλίου πολέμου, έχουν μεταφραστεί σε πάνω από 20 τοπικές γλώσσες, που ομιλούνται από τις διάφορες φυλές των Μάγια. Στη χώρα υπάρχουν δύο κυρίαρχες θρησκείες, η Καθολική και η Προτεσταντική.

Από την παύση του εμφυλίου πολέμου το 1996, η χώρα παρουσιάζει σταθερότητα, όσον αφορά την πολιτική της κατάσταση, με το πολίτευμά της να είναι σήμερα η Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία. Συνορεύει στα βορειοδυτικά με το Μεξικό, στα βορειοανατολικά με το Μπελίζ, ενώ ανατολικά βρίσκεται η Ονδούρα και το Ελ Σαλβαδόρ. Στα νότια και ανατολικά η χώρα βρέχεται από τον Ειρηνικό Ωκεανό, ενώ στα νότια και δυτικά από την Καραϊβική Θάλασσα. Η χώρα συμμετέχει σε ποικίλους Διεθνείς Οργανισμούς μεταξύ των οποίων τα Ηνωμένα Έθνη (UN), ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (WTO), το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (IMF) και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO), ενώ, παράλληλα, συμμετέχει και σε πολιτικούς και οικονομικούς οργανισμούς και συμφωνίες, που αφορούν κυρίως τις εμπορικές σχέσεις μεταξύ των χωρών της Κεντρικής Αμερικής, μεταξύ των οποίων η Κοινή Αγορά της Κεντρικής Αμερικής (CACM) και η Ζώνη Ελευθέρων Συναλλαγών της Κεντρικής Αμερικής (Central American Free Trade Zone). Το νόμισμα της χώρας είναι το κετσάλ (quetzal), το οποίο εκδίδεται από την Κεντρική Τράπεζα της Γουατεμάλα.

Σύμφωνα με πολλούς αρχαιολόγους, η περιοχή της Γουατεμάλα έχει την πιο παλιά καταγεγραμμένη ανθρώπινη ιστορία στην Κεντρική Αμερική, με στοιχεία να καταγράφουν την ύπαρξη ανθρώπων εκεί από το 18.000 π.Χ. Φυσικά, η κουλτούρα των Μάγια είναι αυτή που επηρέασε περισσότερο και για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα την περιοχή, χτίζοντας έναν τεράστιο πολιτισμό που βίωσε μεγάλη άνθιση σε διαφορετικές εποχές μέχρι και το 900 μ.Χ., οπότε και άρχισε να καταρρέει.

Από τον 16^ο αιώνα, η περιοχή βρισκόταν υπό ισπανικό κλοιό μέχρι και τον Σεπτέμβρη του 1821, επομένως, απέκτησε την ανεξαρτησία της από τους Ισπανούς. Έκτοτε και μέχρι το 1944, η πολιτική κατάσταση της χώρας είναι σχετικά ασταθής, καθώς βρίσκεται υπό δικτατορικά καθεστώτα με κάποια διαλείμματα συνταγματικής νομιμοποίησης ενδιάμεσα. Ακολούθησαν 10 χρόνια δημοκρατικών καθεστώτων, με φιλελεύθερους πολιτικούς να λαμβάνουν τα ινία του κράτους, παίρνοντας αποφάσεις που δυσαρέστησαν, ωστόσο, την United Fruit Company, μια αμερικανική εταιρεία, που αποτελούσε τότε τη μεγαλύτερη επιχείρηση-εργοδότη στη χώρα την εποχή εκείνη. Λόγω του ότι η συγκεκριμένη εταιρεία παρείχε την πλειοψηφία των θέσεων εργασίας στη Γουατεμάλα, είχε στα χέρια της πολύ μεγάλη εξουσία και πολλές φορές καταπατούσε τα δικαιώματα των εργαζομένων. Οι φιλελεύθεροι ηγέτες, λοιπόν, δυσαρέστησαν την εταιρεία περιορίζοντας την ισχύ και, κατ’ επέκταση, την κερδοφορία της. Από εκεί βγήκε και ο σημερινός όρος «μπανανία» που χρησιμοποιούμε πολλές φορές για να περιγράψουμε μία χώρα. Επίσης, η συγκεκριμένη εταιρεία προσπάθησε πολλές φορές να ρίξει τους ηγέτες της χώρας από την εξουσία, εφόσον δεν εξυπηρετούσαν τα συμφέροντά της.

Για όλους αυτούς τους λόγους, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής αποφάσισαν να επέμβουν, δημιουργώντας έναν μυστικό στρατό με επικεφαλής τον Carlos Castillo Armas, που εισέβαλε στη Γουατεμάλα το 1954, μέσω της γειτονικής Ονδούρας. Ο Armas εισήγαγε στη χώρα ένα συντηρητικό καθεστώς, το οποίο αναίρεσε πολλές από τις φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις που είχαν λάβει χώρα νωρίτερα. Για τα επόμενα χρόνια, παρά τον θάνατο του Armas, η Γουατεμάλα υπέστη σειρά βίαιων στρατιωτικών καθεστώτων. Στην προσπάθεια αριστερών συμμάχων και των καταπιεσμένων κατοίκων να υπερνικήσουν αυτά τα καθεστώτα, δημιουργήθηκε στη χώρα αυτό που εν τέλει αποτέλεσε τον πιο μακροχρόνιο ανταρτοπόλεμο που είδε ποτέ η Λατινική Αμερική. Ο πόλεμος τελείωσε μόλις το 1996, όταν ο Alvaro Arzu ανέλαβε την εξουσία, με μια συμφωνία που αναγνωρίζει κάθε κτηνωδία κατά των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατά τη διάρκεια των μακροχρόνιων στρατιωτικών καθεστώτων. Επιπλέον, εισήγαγε προβλέψεις για την παροχή κοινωνικών υπηρεσιών που έλειπαν από τη χώρα, κάτι, όμως, το οποίο ακόμα, δεν έχει υλοποιηθεί σε ικανοποιητικό βαθμό.

Σε γενικές γραμμές, η Γουατεμάλα παραμένει μια φτωχή χώρα, της οποίας η οικονομία βασίζεται κυρίως στη γεωργία. Αυτό μας δείχνει ότι η παραγωγική βάση της χώρας βρίσκεται ακόμη σε πρώιμο στάδιο. Το επόμενο βήμα είναι να αναπτυχθεί ο κλάδος της μεταποίησης και της βιομηχανίας και έπειτα θα πρέπει η χώρα να περάσει στο τρίτο αναπτυξιακό στάδιο, όπου θα πρέπει να αναπτυχθεί ο τομέας των υπηρεσιών. Βασικό έσοδο, επιπλέον, για τη χώρα, αποτελούν τα εμβάσματα, που εισάγονται σε αυτή από ανθρώπους που ζουν στο εξωτερικό. Ωστόσο, φαίνεται πως πρόκειται σήμερα για τη μεγαλύτερη οικονομία της Κεντρικής Αμερικής, με μια σχετικά σταθερή ανάπτυξη, κατά τη διάρκεια του 21^ου αιώνα. Το έτος 2019, ο ρυθμός αύξησης του Α.Ε.Π. της, άγγιξε το 3.8%. Παρά το γεγονός αυτό, η χώρα υποφέρει από τη φτώχεια και τις ανισότητες, με μεγάλα κενά να υφίστανται μεταξύ πλουσίων και φτωχών. Επιπλέον, βρίσκεται στην τέταρτη θέση με τους υψηλότερους δείκτες υποσιτισμού στον κόσμο, ενώ η εγκληματικότητα, στο εσωτερικό της, είναι μεταξύ των εντονότερων σε ολόκληρη τη Λατινική Αμερική. Η πανδημία του Covid-19 ήρθε να δυσχεράνει την κατάσταση, ρίχνοντας το Α.Ε.Π. της χώρας κατά 1.8% το 2020.

Παρά τη σχετική οικονομική σταθερότητα της χώρας, αυτό, δυστυχώς, δε μεταφράζεται σε μια σημαντική μείωση της φτώχειας και των ανισοτήτων, γεγονός το οποίο γίνεται αντιληπτό από το κατά κεφαλήν Α.Ε.Π. της χώρας, που άγγιξε τα 4,6 χιλιάδες δολάρια Η.Π.Α το έτος 2019, γεγονός που την κάνει την πέμπτη φτωχότερη χώρα στη Λατινική Αμερική. Επιπλέον, το ίδιο έτος, υπολογίζεται πως το 49% του πληθυσμού ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, με τα εισοδήματα του ενός πέμπτου του πληθυσμού να ανέρχονται από 5.5 σε 13 δολάρια Η.Π.Α τη μέρα. Λόγω των κοινωνικών και οικονομικών επιπτώσεων της πανδημίας, ωστόσο, υπολογίζεται πως περίπου ένα εκατομμύριο επιπλέον άνθρωποι θα εισέλθουν υπό το όριο της φτώχειας τα επόμενα χρόνια. Καταλυτικούς παράγοντες για την καθυστέρηση της ανάπτυξης στη χώρα, αποτελούν επιπλέον περιβαλλοντικές δυσκολίες και οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Συγκεκριμένα, η Γουατεμάλα, βρίσκεται στην ένατη θέση παγκοσμίως, όσον αφορά τον βαθμό κινδύνου που έχουν, εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής.

Όσον αφορά την εκπαίδευση, η Γουατεμάλα αντιμετωπίζει μια σημαντική κρίση, καθώς το εκπαιδευτικό της σύστημα κρίνεται αναποτελεσματικό, φέρνοντάς την σε πολύ υψηλές θέσεις στις κατατάξεις με τις χώρες που κλονίζονται από αναλφαβητισμό. Πιο συγκεκριμένα, παρά το γεγονός ότι υπάρχουν υποδομές, η ποιότητα της εκπαίδευσης είναι ανεπαρκής, με το ποσοστό των παιδιών που πηγαίνουν σχολείο, αλλά δεν αποκτούν βασικές δεξιότητες γραφής και ανάγνωσης, να αγγίζει το 70%. Αυτό συμβαίνει γιατί τόσο το σχολικό περιβάλλον, όσο και οι καθηγητές είναι ακατάλληλοι για αυτόν τον σκοπό. Οι σχολικές υποδομές είναι χαοτικές, ενώ, παράλληλα, η πλειοψηφία των δασκάλων και καθηγητών δεν είναι ειδικευμένοι στο επάγγελμά τους, έχοντας απλά μια εκπαίδευση επιπέδου λυκείου. Φυσικά, η βασικότερη αιτία της κατάστασης αυτής αποτελεί το γεγονός πως οι κρατικές δαπάνες για την παιδεία παραμένουν σε πολύ χαμηλά ποσοστά, με τους δείκτες, από το 2010 έως το 2019 -όπως παρατηρούμε στον πίνακα- να κυμαίνονται από 2.8% – 3.2% του ποσοστού του συνολικού Α.Ε.Π. της χώρας, ποσοστό πολύ χαμηλό σε σύγκριση με τα παγκόσμια δεδομένα.

Στο ίδιο επίπεδο, βρίσκεται και η κατάσταση του συστήματος υγείας της χώρας, με το ποσοστό του συνολικού Α.Ε.Π., που δαπανάται για αυτή, να κυμαίνεται μεταξύ των ετών 2010-2019 από 6.1% έως 5.1%. Οι υποδομές δεν επαρκούν για να καλύψουν τις ανάγκες 17 εκατομμυρίων κατοίκων. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας το 2020, μόλις ένα κρεβάτι νοσοκομείου αντιστοιχεί σε χίλιους κατοίκους. Ωστόσο, το 2020, η κυβέρνηση ενέκρινε τρία δάνεια ύψους 234 εκατομμυρίων δολαρίων Η.Π.Α από την Παγκόσμια Τράπεζα, την Διαμερικανική Αναπτυξιακή Τράπεζα και την Τράπεζα της Κεντρικής Αμερικής για την Οικονομική Ενσωμάτωση, με σκοπό να εγγυηθεί τη διαθεσιμότητα και την πρόσβαση σε υγειονομική περίθαλψη.

Συμπερασματικά,  παρατηρούμε πως η Γουατεμάλα πρόκειται για μια χώρα η οποία έχοντας υποστεί σοβαρές δυσκολίες, λόγω ποικίλων παραγόντων, καταφέρνει να διατηρεί το ποσοστό ανάπτυξης σε ένα σταθερό επίπεδο. Ωστόσο, αυτό δε σημαίνει πως δεν παρουσιάζει έντονα ποσοστά φτώχειας και ανισοτήτων. Είναι, όμως, γεγονός ότι αποτελεί μια σταθερά αναπτυσσόμενη χώρα, με ενθαρρυντικές προοπτικές για το μέλλον.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Guatemala, William J. Griffith, Britannica, Retrieved from here
• Guatemala Country Profile, BBC News, Retrieved from here
• Guatemala, U.S. News, Retrieved from here
• History of Guatemala, Central America Stories and info, Retrieved from here
• The World Bank in Guatemala, Retrieved from here
• The Education Crisis in Guatemala, Child Aid, Retrieved from here
• Guatemala Healthcare Infrastructure, International Trade Administration, Retrieved from here