Τα νοήματα της διακήρυξης της 3ης Σεπτεμβρίου στο σήμερα

Του Δημήτρη Τόλια,

Τα μηνύματα και τα νοήματα της 3^ης Σεπτεμβρίου αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της σημερινής ελληνικής κοινωνίας. Τα σημάδια της παραμένουν ανεξίτηλα, ακραιφνή και απαράλλαχτα, όπως και πριν από 47 χρόνια. Προφανώς, κάνουμε λόγο για δύο εντελώς διαφορετικές κοινωνίες. Η μία κοινωνία, η κοινωνία της κίνησης και της προσδοκίας, ζήτησε την αλλαγή. Για αρχή, όρισε την αλλαγή, συζήτησε με τα εμπόδιά της και την απαίτησε. Η σημερινή κοινωνία είναι πιο σύνθετη, πιο δυναμική, χαμένη στο τυχαίο, βυθισμένη στα ρεύματα των πολλαπλών πολιτισμικών νοημάτων, που την διατρέχουν.

Ωστόσο, στο πολιτικό υφαντό της, παρατηρείς ακόμη τα σημάδια της 3^ης Σεπτεμβρίου. Τα παρατηρείς, διότι αυτό που κατάφερε αυτή η ημερομηνία ορόσημο ήταν να ταυτίσει τις, εν κινήσει, μάζες. Μίλησε σε πολλούς και διαφορετικούς ορισμούς της αλλαγής, σε πολλαπλά εμπόδιά της και την απαίτησε με ποικίλους τρόπους. Ουσιαστικά, η επιτυχία της ήταν πως ενσωμάτωσε πολλές αλλαγές σε μία. Ταύτισε την αλλαγή, που όριζε με τους ατομικούς ή τους συλλογικούς ορισμούς της αλλαγής πολλών μερίδων της ελληνικής κοινωνίας. Εκεί, βέβαια, θεμελιώθηκε μετέπειτα η ίδια της η αυτοπαγίδευση.

Η σημασία της, σε σχέση με άλλες πολιτικές διακηρύξεις, βρίσκεται, επομένως, στην συνεκτική της ικανότητα. Κατάφερε να συνδυάσει αιτήματα, που έξω από αυτή, ήταν και παραμένουν ασυμβίβαστα. Πάντρεψε το «ο λαός στην εξουσία» με το «η Ελλάδα ανήκει στους Έλληνες», συνέζευξε τα αιτήματα του κοινωνικού εκσυγχρονισμού, την κοινωνική απελευθέρωση με την εθνική ανεξαρτησία. Ταύτισε έναν μεγάλο αριθμό ανθρώπων με τον πολιτισμό της αλλαγής, που συνετέθη μέσα στο κείμενο αυτό.

Η διακήρυξη και ο εμπορευόμενος από αυτή πολιτισμός της αλλαγής κατασκεύασε μια πολιτική κουλτούρα, ο οποίος ρίζωσε στο πολιτικό ίζημα της κοινωνίας. Τα σημάδια της βρίσκονται διάχυτα στο πολιτικό σκηνικό. Όσες κυβερνήσεις και αν έχουν περάσει από τον θώκο της εξουσίας, έχουν επικαλεστεί ακούσια ή εκούσια τον πολιτισμό αυτό. Έχουν συνομιλήσει με κάποιο από τα συνθήματά της. Παλαιά και νέα κόμματα, μικρά και μεγάλα έχουν προσπαθήσει και προσπαθούν να χρησιμοποιήσουν κάποιο από τα πολυ-κατακερματισμένα θραύσματα των νοημάτων της διακήρυξής της -άλλοτε με επιτυχία, άλλοτε χωρίς αποτέλεσμα.

Πολιτικοί, συνδικαλιστές, παράγοντες, οπαδοί, πολίτες ανακυκλώνουν αυτά τα νοήματα, κολυμπούν στο πολιτισμικό αυτό ίζημα και κρατούν στη ζωή αυτές τις μικρές σφαίρες λόγων, που έχω ονομάσει, σε πλήθος κειμένων μου, ως «πολιτικά πάγια». Τα πάγια αυτά ίπτανται στον αέρα των συζητήσεων, με τσικουδιά στους καφενέδες, στους διαδρόμους των πανεπιστημίων, σε δημοτικά συμβούλια και συνελεύσεις μέχρι και σήμερα. Ορίζουν, ακόμη, τη βάση της συζήτησης, θέτουν ζητήματα, γίνονται πολιτικές, στρατηγικές, συνθήματα και μηνύματα.

Όσον αφορά το ίδιο το ΠΑΣΟΚ, ως φορέας της διακήρυξης, βρέθηκε στην κυβέρνηση, με εξαίρεση μια τριετία, από το 1981 έως και το 2004. Η προσπάθεια αναδρομικής αξιολόγησης της διακυβέρνησής του εξαρτάται από τα πάγια, τα οποία έχει εσωτερικεύσει ο εκάστοτε αξιολογητής. Άλλοι θα μιλήσουν για δημαγωγία, άλλοι για εκσυγχρονισμό, άλλοι για λαϊκισμό και άλλοι για αισθήματα ευφορίας. Η τελευταία, σημειωτέον, αίσθηση της ευφορίας έχει ιζηματοποιηθεί η ίδια στη συλλογική μνήμη και μεταλαμπαδεύεται ως άμεσος συνειρμός της πασοκικής κουλτούρας.

Σήμερα, οι γεννηθέντες πολύ αργότερα από τη διακήρυξη κάνουν λόγο για τις «εποχές ΠΑΣΟΚ» αναφερόμενοι περισσότερο σε αυτή την ηγεμονική αίσθηση της ευφορίας -οικονομική και κοινωνική- παρά σε όσα πραγματευόταν η ίδια η διακήρυξη της 3^ης του Σεπτέμβρη. Οι μνήμες της εποχής της αλλαγής, της εποχής του εφικτού, της ειρήνης, της αλληλεγγύης δε μοιάζουν σε τίποτα με τη σημερινή εποχή της διακινδύνευσης. Κατά αυτόν τον τρόπο, η μόνη επεξεργάσιμη πληροφορία, που κατορθώνει να επιπλεύσει στην επιφάνεια, δίχως να βυθιστεί στην λήθη του ακατονόητου, είναι η οικονομική αίσθηση της ευφορίας. Και επιπλέει και παραμένει σήμερα ως ο δημοφιλέστερος συνειρμός του ΠΑΣΟΚ, διότι η ίδια η αντιθετική σχέση, που δημιουργείται σε σύγκριση με την σημερινή αίσθηση της διακινδύνευσης, είναι εξαιρετικά έντονη. Όμως, δεν είναι μόνο αυτή η αίσθηση σημαντική. Είναι η ίδια η εποχή που δεν είναι δυνατόν να κατανοηθεί από τον σημερινό πολίτη, καθώς τα πολιτισμικά αντανακλαστικά έχουν διαφοροποιηθεί σε τέτοιο βαθμό που οι αισθήσεις του, τότε, ολισθαίνουν προς την λήθη.

Σημαντική ή μη, εποικοδομητική ή όχι, λαϊκίστικη ή εκσυγχρονιστική η διακήρυξη της 3^ης Σεπτεμβρίου εξακολουθεί να χαράσσει μία σημαντική πορεία στη σύγχρονη ελληνική ιστορία και να παραμένει διαχρονική. Η διακήρυξη και τα νοήματά της επιζούν διάχυτα στο πολιτικό σύμπαν της Ελλάδας. Η σημερινή κυβέρνηση διαθέτει μέλη που πίστεψαν σε αυτή, ο ΣΥΡΙΖΑ επιχείρησε να αναστήσει τις μνήμες της, ενώ το ΚΙΝΑΛ ως ο αυθεντικός φορέας της, προσπαθεί να επιβεβαιώσει την ταυτότητά του. Κανένα κόμμα, όμως, δεν καταφέρνει να επανασυστήσει το συμβολικό σύμπαν του 1974.

Αυτό συμβαίνει, διότι, σήμερα, η 3^η του Σεπτέμβρη, τα μηνύματα και τα νοήματά της, όπως ανέφερα παραπάνω, είναι κατακερματισμένα. Δεν υπάρχει μία αλλαγή με συγκεκριμένα ηγεμονικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά, αλλά πολλές αλλαγές, πολλοί ορισμοί της αλλαγής. Γι’ αυτό δεν φταίνε τα κόμματα. Όπως τόνισα στην αρχή, η ίδια η σημερινή κοινωνία χαρακτηρίζεται από την συνθετότητα και τον κατακερματισμό των πολιτικών και πολιτισμικών ρευμάτων. Η «κοινωνία της αλλαγής» -η γενιά του ’60, του ’70, και του ’80- ήταν εκτεθειμένη σε έναν πολιτισμό με λιγότερες δεξαμενές. Συνεπώς, η διακήρυξη της 3^ης Σεπτεμβρίου παραμένει, ακόμη, ως ίζημα, διότι το 1974 πέτυχε να ενοποιήσει ένα τεράστιο μέρος αυτού του πολιτισμού στο συμβολικό σύμπαν που κατασκεύασε.