Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,
Η Βυζαντινή ιστορία έχει να επιδείξει έναν σημαντικό αριθμό επιφανών γυναικών που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στις εξελίξεις της εποχής τους. Είτε πρόκειται για συζύγους, είτε για μητέρες, είτε για κόρες, είτε για αδελφές, η ισχυρή τους προσωπικότητα αρκετές φορές υπερκάλυπτε ακόμα και τον ίδιο τον αυτοκράτορα. Μια τέτοια φυσιογνωμία ήταν και η Αυγούστα Πουλχερία, μεγαλύτερη αδελφή του αυτοκράτορα Θεοδοσίου Β΄. Η Πουλχερία βρισκόταν στο πλευρό του μικρού της αδελφού από πολύ νωρίς, κάτι που την οδήγησε στο στενό κύκλο επιρροής του αυτοκράτορα (για τα πρώτα χρόνια της δράσης της και το χριστιανικό της έργο, ανατρέξτε στο σχετικό άρθρο εδώ).
Ένα ίδιον του χαρακτήρα της ήταν η ευσέβειά της και η πίστη της στην Ορθοδοξία, έτσι το μεγαλύτερο βάρος των ενεργειών της κινούνταν γύρω από την εδραίωση και την υπεράσπιση του Χριστιανισμού. Όταν ξέσπασε στην αυτοκρατορία μια θρησκευτική κρίση, από τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νεστόριο, το παλάτι, αλλά και η ίδια η Εκκλησία, βρίσκονταν σε αναβρασμό. Ο Νεστόριος, λοιπόν, εξέφρασε την άποψη πως η Παναγία δε μπορεί να αποκαλείται «Θεοτόκος» και αντέτεινε τον όρο «Χριστοτόκος». Αυτή η θέση βρήκε πολλούς πολέμιους, τόσο στους κόλπους της εκκλησίας –με τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας Κύριλλο και τον Πάπα της Ρώμης Κελεστίνο Α΄ να είναι πρωτοστάτες- όσο και της βασιλικής οικογένειας, με την πολυδιαβασμένη πάνω στα εκκλησιαστικά ζητήματα Πουλχερία να δυσανασχετεί στο άκουσμα αυτής της σκέψης. Από τη μεριά του, ο ευκολόπιστος Θεοδόσιος επηρεαζόταν αρκετά από τον Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης, ωστόσο δεν μπορούσε να έρθει σε άμεση σύγκρουση με τα υπόλοιπα μέλη της εκκλησίας, μόνο και μόνο για να υπερασπιστεί το Νεστόριο.
Η λύση στο πρόβλημα ήρθε μέσα από τη σύγκληση της Γ΄ Οικουμενικής Συνόδου, που οργάνωσε ο αυτοκράτορας για να επαναφέρει την ειρήνη. Η Σύνοδος πραγματοποιήθηκε το 431 μ.Χ. στην Έφεσο και ο Θεοδόσιος έλαμψε δια της απουσίας του. Έχει διατυπωθεί η άποψη πως σε αυτή την απόφαση συνέβαλε η Πουλχερία, καθώς πίστευε πως ο μικρότερος αδελφός της ήταν επιρρεπής στα διδάγματα του Νεστορίου και θα έπαιρνε το μέρος του. Αν και στην αρχή φαινόταν πως θα επικρατούσε ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, τελικά τα κηρύγματά του καταδικάστηκαν και ο ίδιος εξορίστηκε με απόφαση του αυτοκράτορα. Η άποψη πως η Αυγούστα ήταν αυτή που κινούσε τα νήματα στο παλάτι φαίνεται να επιβεβαιώνεται κι από τις κατηγορίες του Νεστορίου προς το πρόσωπό της και όχι προς το Θεοδόσιο, που εξάλλου ήταν αυτός που υπέγραψε την εξορία. Ένας παρόμοιος ισχυρισμός διατυπώθηκε και από τον αρχιδιάκονο Επιφάνιο, που σ’ επιστολή του αναφέρει πως η Πουλχερία ήταν αυτή που κατηύθυνε τις ενέργειες του μονάρχη.
Αυτή ήταν μια από τις μεγάλες νίκες της. Ωστόσο, λίγα χρόνια αργότερα, δεν κατάφερε να επικρατήσει σε έναν ακήρυχτο πόλεμο, που είχε ξεσπάσει μέσα στο παλάτι με την Ευδοκία, σύζυγο του Θεοδοσίου –και επιλογή της Πουλχερίας-, με αποτέλεσμα να επιλέξει να εγκαταλείψει τη Βασιλεύουσα γύρω στα 440 μ.Χ..
Όλα φαίνεται πως είχαν τελειώσει. Το σκηνικό, όμως, άλλαξε με τον απροσδόκητο θάνατο του Θεοδοσίου, τον Ιούλιο του 450 μ.Χ.. Τότε, η Πουλχερία, ως εκπρόσωπος της θεοδοσιανής δυναστείας, βρήκε την ευκαιρία να επιστρέψει και να εδραιώσει την εξουσία της. Παντρεύτηκε το Μαρκιανό, έναν αρκετά μεγάλο για τα δεδομένα της εποχής (58 ετών) άξιο στρατηγό, για να μπορέσει να διατηρήσει την εξουσία. Ο νέος αυτοκράτορας ήταν ένας ήρεμος, ευσεβής και εύκολα χειραγωγήσιμος άνθρωπος, κάτι που υπολογίστηκε στην απόφαση της Πουλχερίας για την επιλογή του, έτσι ώστε να μπορεί να ενεργεί δίχως πολλά προσκόμματα. Ο γάμος τους και η στέψη του νέου αυτοκράτορα έγιναν το 450 μ.Χ., λίγο μετά το θάνατο του Θεοδοσίου. Αυτός ο γάμος, όμως, ίσως να μας προκαλούσε εντύπωση, καθώς η Πουλχερία είχε δώσει όρκο παρθενίας το 414 μ.Χ.. Ωστόσο, δεν καταπάτησε τον όρκο της, διότι είχε θέσει ως όρο στο Μαρκιανό να σεβαστεί αυτήν της την απόφαση, όπερ και εγένετο.
Το αυτοκρατορικό ζευγάρι δεν άργησε να δραστηριοποιηθεί επί των θρησκευτικών και δογματικών ζητημάτων που είχαν προκύψει τον καιρό του Θεοδοσίου. Το πρόβλημα, που κλήθηκαν ν’ αντιμετωπίσουν, εμφανίστηκε το 449 μ.Χ., όταν ο αρχιμανδρίτης Ευτύχης διατύπωσε τη θεωρία πως η θεϊκή φύση του Χριστού υπερτερούσε της ανθρώπινης, κάτι που είναι ευρύτερα γνωστό ως μονοφυσιτισμός. Αρχικά, η πίστη αυτή καταδικάστηκε από την ενδημούσα Σύνοδο που συγκλήθηκε την ίδια χρονιά στην Κωνσταντινούπολη, εν συνεχεία, ωστόσο, ο Θεοδόσιος επηρεάστηκε από το Χρυσάφιο –φίλο του Ευτυχούς, αλλά και σπαθάριο κι ευνούχο του παλατιού, που εκείνο το διάστημα καθοδηγούσε τον αυτοκράτορα- και συγκάλεσε μια ακόμα σύνοδο (η οποία αποκλήθηκε ληστρική), αυτή τη φορά στην Έφεσο, και οι εργασίες της επανέφεραν την άποψη του Ευτυχούς.
Με αυτό το ζήτημα ήρθαν αντιμέτωποι ο Μαρκιανός και η Πουλχερία. Έτσι, έστειλαν μια επιστολή στον πάπα Λέοντα Α΄ και τον ενημέρωναν πως ήταν πρόθυμοι να συγκαλέσουν μια Οικουμενική Σύνοδο. Μάλιστα, η Αυγούστα ανέφερε χαρακτηριστικά προς τον πάπα «εγώ δε ομοίως και ο δεσπότης ο γαληνότατος βασιλεύς ο εμός σύζυγος εν τη αυτή (δηλαδή την πίστη) δια παντός και διεμείναμεν και διαμένομεν, πάσαν σκαιότητα και μιασμόν και φαρμακείαν εκκλίνοντες». Τελικά, η Δ΄ κατά σειρά Οικουμενική Σύνοδος πραγματοποιήθηκε, το 451 μ.Χ., στη Χαλκηδόνα. Εκεί, μεταξύ άλλων, καταδικάστηκε ο μονοφυσιτισμός και αποκαταστάθηκε το ορθό δόγμα. Σε αυτή παρευρέθηκε το αυτοκρατορικό ζεύγος, μέσα σε ένα κλίμα ευφορίας. Οι πατέρες της Συνόδου αποκάλεσαν το μεν Μαρκιανό με τον τιμητικό τίτλο «νέο Κωνσταντίνο» («νέω Κωνσταντίνο, φιλοχρίστω και άξιοι της ορθοδοξίας»), τη δε Πουλχερία, που ήταν η πρώτη γυναίκα που εισερχόταν σε Οικουμενική Σύνοδο, την προσφώνησαν ως «νέα Ελένη» («της Ελένης την πίστιν συ επεδείξω. Της Ελένης τον ζήλον συ επεδείξω»).Οι δυο τους, τελικά, κατάφεραν να επαναφέρουν την ειρήνη στους κόλπους της εκκλησίας.
Μετά από αυτή τη μεγάλη επιτυχία, η Πουλχερία αποφάσισε ν’ αφιερωθεί στην Παναγία και για αυτό, μερίμνησε για την κατασκευή εκκλησιών στη χάρη της, όπως η Μονή της Οδηγήτριας και η Θεοτόκος των Χαλκοπρατείων. Το τέλος της Πουλχερίας θα έρθει το 453 μ.Χ., στα 54 της χρόνια. Μέσα σε αυτήν την πενηντακονταετία, μια γυναίκα κατάφερε ν’ αφήσει το στίγμα της στην ιστορία της αυτοκρατορίας. Η προσφορά της ήταν πολυεπίπεδη, καθώς οι φιλανθρωπικές της δράσεις ανακούφισαν ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού, ενώ οι αποφάσεις της, έμμεσες και άμεσες, πάνω στα θρησκευτικά ζητήματα καθόρισαν την πορεία της Ορθόδοξης εκκλησίας. Η αναγνώριση του έργου της δεν άργησε να έρθει κι έτσι μετά από το θάνατό της ανακηρύχθηκε Αγία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Συλλογικό έργο (1978), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Ζ΄, Βυζαντινός Ελληνισμός, Πρωτοβυζαντινοί Χρόνοι, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών .
- Ostrogorsky, G. (1978), Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τόμος Α΄, μετάφραση Ιωάννης Παναγόπουλος, Αθήνα: Ιστορικές Εκδόσεις Στέφανος Βασιλόπουλος.
- Runciman, S. (2005), Η Βυζαντινή Θεοκρατία, μετάφραση Ιωσήφ Ροηλίδης, Αθήνα: Εκδ. Δόμος.
- Κωνσταντίνος Μανασσής (2011), Σύνοψις Χρονική, Αθήνα: Εκδόσεις Κανάκη .
- Συλλογικό έργο, Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 610, Απρίλιος 2019.
