Του Δημήτρη Βασιλειάδη,
Οι πρώτες δεκαετίες ύπαρξης του σύγχρονου Ελληνικού Κράτους χαρακτηρίζονται από έντονη αστάθεια σε όλα τα επίπεδα. Αυτό ήταν λογικό για ένα νεοσύστατο κράτος, το οποίο, ξεκινώντας από το μηδέν κι έχοντας μια κατεστραμμένη από τον πολυετή πόλεμο επικράτεια, επιθυμεί να μετατραπεί από μια επαρχία με ανατολίτικο τρόπο λειτουργίας, σ’ ένα σύγχρονο δυτικό κράτος. Σε αρκετές περιπτώσεις αποδείχτηκε ότι ο λαός ήταν ανέτοιμος για μια τέτοια αλλαγή. Ωστόσο, απροετοίμαστοι φάνηκε πως ήταν και οι πολιτικοί παράγοντες της χώρας, με ορισμένες αποφάσεις τους να προκαλούν τη λαϊκή αγανάκτηση. Το αποτέλεσμα ήταν να εκδηλώνονται συχνά επαναστατικά κινήματα σε όλο το εύρος της ελληνικής επικράτειας. Ένα τέτοιο ήταν και το κίνημα του Σεπτεμβρίου του 1843. Στο παρόν άρθρο θα εξεταστούν οι κοινωνικοί και οικονομικοί λόγοι που οδήγησαν στην παραπάνω επανάσταση.
Όπως είναι γνωστό, κύριο αίτημα του κινήματος της 3ης Σεπτεμβρίου υπήρξε η έκδοση Συντάγματος από το βασιλιά Όθωνα. Η απαίτηση αυτή ήταν προϊόν του εγχώριου πολιτικού κόσμου, αλλά και των Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες αύξησαν την, ήδη έντονη, ανάμειξη στα εσωτερικά της χώρας μετά την ενηλικίωση του Όθωνα. Ωστόσο, η επιθυμία για την έκδοση συντάγματος δεν εμφανίστηκε ξαφνικά στις 3 Σεπτεμβρίου του 1843. Αντιθέτως, αποτελούσε αντικείμενο έντονων προστριβών στον πολιτικό κόσμο και, κατ’ επέκτασιν, στην ελληνική κοινωνία, ήδη από την περίοδο διακυβέρνησης του Ιωάννη Καποδίστρια, με τους πολιτικούς παράγοντες να το χρησιμοποιούν κατά καιρούς ως μοχλό πίεσης για να εκπληρωθούν προσωπικές τους επιθυμίες.
Όμως, αυτή τη φορά ο πολιτικός κόσμος έδειχνε αρκετά συσπειρωμένος, έχοντας τη δυνατότητα να οργανώσει δράσεις, οι οποίες θα έπλητταν τις εξουσίες του βασιλιά. Στην άνωθεν συσπείρωση, καθοριστικό ρόλο έπαιξε η δεινή οικονομική κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει το νεοσύστατο Ελληνικό Κράτος. Συγκεκριμένα, η πίεση της Αγγλίας για έναρξη αποπληρωμής των δανείων του Αγώνα και των τοκοχρεολυσίων αυτών οδήγησε τη χώρα στην εφαρμογή μιας πολιτικής λιτότητας. Πολλοί τομείς της κρατικής λειτουργίας δέχτηκαν σφοδρότατο πλήγμα, λόγω της έλλειψης των αναγκαίων οικονομικών πόρων. Ενδεικτικά, μειώθηκαν οι μισθοί των κρατικών υπαλλήλων, ελαττώθηκε η δύναμη του στρατού κι έκλεισαν οι πρεσβείες του κράτους στο εξωτερικό.
Τα άνωθεν οικονομικά προβλήματα είχαν προέκταση και στην κοινωνία. Συγκεκριμένα, μεγάλος αριθμός Ελλήνων αναγκάζονταν, λόγω της απουσίας οργανωμένου χρηματοπιστωτικού συστήματος, να καταφεύγει σε τοκογλύφους, προκειμένου να εξασφαλίσει άμεση οικονομική βοήθεια. Οι όροι των δανεισμών, όμως, ήταν δυσβάσταχτοι για τον, ήδη εξαθλιωμένο, ελληνικό λαό, καθιστώντας τις συνθήκες διαβίωσής του ακόμα δυσκολότερες. Επιπλέον, οι τιμές των ακινήτων στην Αθήνα, τη νέα πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους, αυξάνονταν με γεωμετρική πρόοδο, εμποδίζοντας την εγκατάσταση του μέσου Έλληνα σ’ αυτήν.
Η παραπάνω οικονομική κρίση και τα μέτρα αντιμετώπισης αυτής είχαν ως αποτέλεσμα την πρόκληση έντονης δυσαρέσκειας, η οποία εκφράστηκε μέσω του Τύπου της εποχής. Σ’ εκείνο το σημείο εμφανίστηκε ο συσπειρωμένος πολιτικός κόσμος, προκειμένου να πείσει τον ελληνικό λαό να εναντιωθεί στο βασιλιά και να απαιτήσει απ’ αυτόν να δοθεί ένα τέλος στο αδιέξοδο που είχε περιέλθει το ελληνικό κράτος. Σύμφωνα με τους ίδιους, η λύση στο πρόβλημα θα δινόταν μέσω της εκπόνησης ενός Συντάγματος, στο οποίο είχαν προσδώσει «θαυματουργές» ιδιότητες.
Όμως, η πραγματικότητα ήταν αρκετά διαφορετική από τις προαναφερθείσες εξαγγελίες των πολιτικών ανδρών. Ο πρόσφατα απελευθερωμένος, ελληνικός λαός ήταν, σε γενικές γραμμές, χαμηλού μορφωτικού και πολιτικού επιπέδου, μετρώντας ακόμη τις πληγές που του άφησε ο πολυετής απελευθερωτικός Αγώνας. Οι Έλληνες πολιτικοί παράγοντες το γνώριζαν αυτό, αδιαμφισβήτητα. Πώς θα μπορούσαν, άλλωστε, να μην είχαν γνώση, όταν και οι ίδιοι προέρχονταν από την ίδια κοινωνία; Ο λόγος, λοιπόν, που καλούσαν τους Έλληνες υπηκόους να απαιτήσουν Σύνταγμα υπήρξε, κατά κύριο λόγο, η εξυπηρέτηση των προσωπικών τους συμφερόντων. Με άλλα λόγια, επιζητούσαν τη διεύρυνση των πολιτικών αξιωμάτων, προκειμένου να έχουν τη δυνατότητα διεκδίκησης μιας «θέσης στο τραπέζι» της διακυβέρνησης.
Ωστόσο, η πλειοψηφία του ελληνικού λαού δεν ανταποκρίθηκε στο κάλεσμά τους. Η κόπωση που είχε επιφέρει η Ελληνική Επανάσταση ωθούσε τον τοπικό πληθυσμό να σκέφτεται πρωτίστως την ασφάλειά του. Οποιαδήποτε συζήτηση για πολιτικές ελευθερίες δε συγκινούσε, τουλάχιστον εκείνη τη χρονική περίοδο, την πλατιά μάζα του ελληνικού λαού. Έτσι, στράφηκαν στις τάξεις του στρατού, οι οποίες ήταν έντονα δυσαρεστημένες. Η δυσαρέσκεια αυτή ήταν απόρροια των έντονων οικονομικών προβλημάτων του κράτους.
Παρά το γεγονός ότι βρέθηκε ο κατάλληλος αριθμός στρατιωτικών, προκειμένου να συμμετάσχουν στο κίνημα, οι ιθύνοντες νόες του τελευταίου ήταν ιδιαίτερα προβληματισμένοι. Το γεγονός αυτό οφείλονταν στην αδράνεια του ελληνικού λαού. Χωρίς τη μαζική συμμετοχή του τελευταίου, οι ενέργειες των πολιτικών ανδρών έχαναν το χαρακτήρα της λαϊκής εξέγερσης και μετατρέπονταν σε συνωμοσία μιας ομάδας ατόμων κατά του βασιλιά Όθωνα.
Συνοψίζοντας, τα αίτια της επανάστασης της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843 είναι πολύπλοκα. Φυσικά, αφορμή υπήρξε η δεινή οικονομική κατάσταση και το κοινωνικό τέλμα, στο οποίο είχε περιέλθει το Ελληνικό Κράτος και ο ελληνικός λαός. Ωστόσο, είναι αδιαμφισβήτητο ότι ο πολιτικός κόσμος της χώρας επιχείρησε να χρησιμοποιήσει ως «μονάδα κρούσης» τους Έλληνες υπηκόους, ώστε να ασκήσουν τις κατάλληλες πιέσεις στο νεαρό βασιλιά και να εξυπηρετήσουν προσωπικούς τους στόχους. Η μη συμμετοχή της ευρείας μάζας των Ελλήνων τους οδήγησε να εμπλέξουν στρατιωτικά σώματα, διατηρώντας, ωστόσο, τα ίδια αιτήματα. Τα γεγονότα της 3ης Σεπτεμβρίου, δηλαδή, θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως μια συνωμοτική κίνηση με λαϊκά αιτήματα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ευαγγελίδης, Ε. Τρύφων (1894), Ιστορία του Όθωνος Βασιλέως της Ελλάδος (1832-1862), Β΄ Έκδοση, Αθήνα: Εκδ. Αριστείδης Γ. Γαλανός
- Σκανδάμης, Σπ. Ανδρέας (1961), Σελίδες Πολιτικής Ιστορίας και Κριτικής: Η Τριακονταετία της Βασιλείας του Όθωνος 1832-1862, τόμος Α΄, μέρος πρώτο, Αθήνα: Ιδιωτική έκδοση
- Συλλογικό έργο (s.d.), Η Ελλάδα την Εποχή του Όθωνα, Αθήνα: Εκδ. Περισκόπιο
