Της Αριάδνης Παναγιώτας Φατσή και της Μαρίας Κελεπούρη,
Δεν υπάρχει σήμερα κανένας άνθρωπος στην Ελλάδα που να μη νιώθει τη χώρα λίγο φτωχότερη. Δεν υπάρχει κανένας που να μην αισθάνεται, έστω και λίγο, ότι σήμερα μαζί με τον Μίκη Θεοδωράκη «έφυγε» ένα κομμάτι της ζωής και της ιστορίας μας. Ο Μίκης Θεοδωράκης απεβίωσε σε ηλικία 96 ετών, αφήνοντας πίσω του σχεδόν έναν αιώνα τέχνης, κοινωνικοπολιτικών αγώνων, αλλά και αγώνων μέσα από την τέχνη του.
Ο Μίκης Θεοδωράκης γεννήθηκε στη Χίο το 1925, με κρητική και μικρασιατική καταγωγή. Έγραψε πολλά είδη μουσικής κατά τη διάρκεια της ζωής του. Αυτό που αρκετοί δε γνωρίζουν είναι ότι στην πρώτη περίοδο του έργου του (1937 – 1960) συνέθεσε κυρίως κλασική μουσική: όπερες, συμφωνική μουσική, μουσική δωματίου, και άλλα είδη. Στη δεύτερη και πιο γνωστή στο ευρύ κοινό περίοδο της δημιουργίας του (1960 – 1980) επιχείρησε – με μεγάλη επιτυχία, παρά τις αρχικές επικρίσεις- να συζεύξει αυτό που ήξερε καλά να κάνει με τη λαϊκή μουσική παράδοση και τη φωνή. Από το 1981 και μετά, επέστρεψε στην κλασική του μουσική.
Πασίγνωστες είναι οι μουσικές που έγραψε για διάφορες κινηματογραφικές ταινίες. Πέρα από το περίφημο «συρτάκι» του Άντονι Κουίν, το οποίο ακούγεται, χωρίς υπερβολή, σε όλο τον κόσμο, ο Θεοδωράκης έγραψε αξέχαστη μουσική για τη «Φαίδρα» (1962), το «Ζ» (1969), αλλά και το «Σέρπικο» (1973). Τραγούδια του βρέθηκαν στο στόμα ερμηνευτών όπως οι Beatles, η Εντίθ Πιάφ και η Τζόαν Μπαέζ και σήμερα ακούγονται σε όλο τον κόσμο.
Με το ταλέντο ως εφαλτήριο και την πίστη σε μια ενότητα πολιτισμού να τον ακολουθεί σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, ο Μίκης Θεοδωράκης κατόρθωσε μέσα από τις νότες του να εκλαϊκεύσει τους ποιητικούς στίχους, που άλλοτε φάνταζαν στο ευρύ κοινό ως τέχνη που απευθύνεται σε λίγους και εκλεκτούς. Είναι, πράγματι, αμέτρητες οι μελωδίες του που διάνθισαν τα ποιήματα εγχώριων δημιουργών. Από τη Σχολή του Ρομαντισμού και τον Βαλαωρίτη, την αιχμηρή διάθεση, αλλά και το κοινωνικό υπόβαθρο των ποιημάτων του Βάρναλη, την παιγνιώδη απλότητα των στίχων του Δροσίνη ως το αίσθημα απογοήτευσης που εξέφραζαν τα έργα του Αναγνωστάκη, έβρισκε κάθε φορά όχι μόνο στους προαναφερόμενους, αλλά και σε ξένους ποιητές, όπως ο Πάμπλο Νερούδα και ο Ναζίμ Χικμέτ, τη σπίθα που θα τον ενέπνεε. Ο ίδιος έγραφε, όταν ήταν κρατούμενος στις φυλακές του Ωρωπού: «Εν αρχή ήν ο λόγος… η μεγαλύτερή μου φιλοδοξία είναι να υπηρετήσω πιστά τη νεοελληνική κυρίως ποίηση. Σε τέτοιο βαθμό, ώστε ακούγοντας ένα τραγούδι, να μη μπορείς να φανταστείς τη μουσική σε άλλο κείμενο, ούτε όμως και το ποίημα με διαφορετική μουσική». Είναι ασφαλές να πούμε ότι τα κατάφερε.
Ιδιαίτερα γνωστές έμειναν οι συνεργασίες του με ποιητές της μεταπολεμικής περιόδου, όπως ο Λειβαδίτης, του οποίου μελοποίησε Τα Λυρικά, το ποίημα «Χάρης 1944» του Αναγνωστάκη, καθώς και τη συλλογή Κατά Σαδδουκαίων του Μιχάλη Κατσαρού. Συνεργασίες που αν μη τι άλλο τυχαίες δεν ήταν, αφού είναι εμφανείς οι κοινές ιδεολογικές κατευθύνσεις των δημιουργών τόσο μέσα από τα έργα τους όσο και από την πορεία ζωής τους. Στη μνήμη μας έχουν χαραχτεί κυρίως οι μουσικές «ενδύσεις» στα ποιήματα λογοτεχνών που τιμήθηκαν με το βραβείο Νόμπελ, όπως ο Σεφέρης και ο Ελύτης και φυσικά κανείς δε ξεχνά το μελοποιημένο Επιτάφιο του Ρίτσου.
Ήταν ο ίδιος ο ποιητής που δύο χρόνια μετά την κυκλοφορία του βιβλίου του, το 1958, είχε στείλει στο Θεοδωράκη τα είκοσι ποιήματα του Επιταφίου κι ο συνθέτης προχώρησε στη μελοποίηση όλων. Όμως, το 1960, κυκλοφόρησαν μόνο τα οκτώ, μεταξύ των οποίων το «Μέρα μαγιού μου μίσεψες», με τη φωνή του Γρηγόρη Μπιθικώτση. Ο λυρικός λόγος του Ρίτσου εγείρει μια διάθεση αναζήτησης και αποκάλυψης των βαθύτερων νοημάτων που αποτελούν ερείσματα για το σύγχρονο άνθρωπο και δημιουργοί μιας εθνικής συνείδησης. Αυτή η ενόραση των κοινωνικών προβλημάτων εκφράζεται μέσα από τις ποιητικές μαρτυρίες που υπενθυμίζουν την αμοιβαία ευθύνη του ατόμου και της κοινωνίας, καθώς και την ύπαρξη ενός διαχρονικού ιδεώδους, που έγινε η αιτία για την Αντίσταση και την εξορία. Εξάλλου, σ’ αυτό το σημείο, διασταυρώθηκαν οι δρόμοι του ποιητή και του συνθέτη, με αποτέλεσμα οι κοινές εμπειρίες να μετουσιώσουν τη διάσταση της θρησκευτικότητας του Επιταφίου σε εθνικό αίσθημα. Η σύμπραξή τους δεν έληξε εκεί, αφού στη συνέχεια μελοποιήθηκαν όχι μόνο Οι γειτονιές του κόσμου αλλά και η Ρωμιοσύνη, που αποτέλεσε την αφετηρία των λαϊκών συναυλιών που θα ακολουθούσαν.
Η συνεργασία του Θεοδωράκη με τον πρώτο Νομπελίστα της χώρας μας, Γιώργο Σεφέρη, είχε ως βάση της την κοινή αποδοχή της ευθύνης απέναντι στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Μέσα από τα ποιήματα «Άρνηση» και «Επιφάνια 1937» αποτυπώνονται οι εμπειρίες του ποιητή που αναλογίζονται με αυτές του Θεοδωράκη, ως αφορμή για το συλλογισμό των πεπραγμένων, αλλά και ως στήριγμα των μελλοντικών ελπίδων. Εξίσου σημαντική είναι και η μελοποίηση εκ μέρους του συνθέτη της ποιητικής συλλογής Άξιον Εστί του Ελύτη, δημοσιευμένης το 1959, που υψώθηκε χάρις τη μουσική ως φωνή ενάντια στη δικτατορία και βρήκε δίοδο μέσα από τη συσπείρωση του κόσμου. Πρόκειται για ένα λυρικό έπος, που δίνει τον πρωταρχικό ρόλο στην υποκειμενική αίσθηση και αντίληψη των κοινωνικών συνθηκών. Με τους στίχους και τη μουσική οι δημιουργοί προσπάθησαν να ενωθούν με την παράδοση της Ελλάδας, ανακαλύπτοντας τα μυστικά της στοιχεία και υμνώντας τους αγώνες της. Ο ίδιος πίστευε στο άνοιγμα της μουσικής προς το λαό, και έλεγε για το τραγούδι πως «Το ελαφρό μας κάνει να ξεχνάμε, το λαϊκό μας κάνει να θυμόμαστε».
Φυσικά, η αγωνιστική δράση του Θεοδωράκη ήταν πολλά περισσότερα από τη μουσική του. Ο ίδιος βρέθηκε πολλές φορές στη φυλακή για την ιδεολογία του, όπως ιδίως στον Εμφύλιο, το 1949 και στα χρόνια της Δικτατορίας. Κατά τη διάρκεια της φυλάκισής του στον Ωρωπό, η υγεία του επιδεινώθηκε, με αποτέλεσμα επιτροπές καλλιτεχνών σε όλο τον κόσμο να αιτηθούν την αποφυλάκισή του, όπως και έγινε. Ο ίδιος κατέφυγε στο Παρίσι, το 1970, αλλά επέστρεψε το 1974 και συνέχισε την πολιτική του δραστηριότητα. Εξελέγη Βουλευτής το 1981 με το ΚΚΕ, ενώ το 1990 αποφασίζει να συνεργαστεί με τη Νέα Δημοκρατία ως ανεξάρτητος – κίνηση η οποία επικρίθηκε από αρκετούς θαυμαστές και ψηφοφόρους του – , και εκλέγεται Βουλευτής Επικρατείας, ενώ του δίνεται και Υπουργείο άνευ χαρτοφυλακίου. Ακόμη και σε προχωρημένη ηλικία, ο Μίκης Θεοδωράκης ανέπτυσσε δημόσιο λόγο. Το 2010 ίδρυσε την κίνηση πολιτών «Σπίθα», από την οποία αργότερα αποχώρησε, το 2015 τάχθηκε υπέρ του «Όχι» στο διαβόητο πλέον δημοψήφισμα, ενώ το 2018 βρέθηκε στα συλλαλητήρια για τη Μακεδονία, όπου και επικρίθηκε αρκετά για τη στάση του.
Στην προσωπική του ζωή, ο Μίκης Θεοδωράκης νυμφεύτηκε το 1953 τη Μυρτώ Αλτίνογλου, απέκτησε δύο τέκνα, τον Γιώργο και τη Μαργαρίτα, ενώ είχε τέσσερις εγγονούς από την κόρη του και μια εγγονή, την Μυρτώ, από τον γιο του.
Τι μπορεί, άραγε, να πει κάποιος για να «αποχαιρετήσει» τον Μίκη Θεοδωράκη; Τέτοιες προσωπικότητες κάνουν ακόμη και τους πιο επιδέξιους αρθρογράφους να σαστίζουν και να ζυγίζουν προσεκτικά τις λέξεις. Ο Μίκης Θεοδωράκης σημάδεψε μια ολόκληρη εποχή, μόρφωσε τους μέσους Έλληνες με ένα απάνθισμα μουσικής και ποίησης, και – παρά την όποια δικαιολογημένη ή μη κριτική – αγωνίστηκε μέχρι το τέλος για τα «πιστεύω» του. Είναι ένας άνθρωπος που έκανε το τετριμμένο «πέρασε στην αθανασία» να ακούγεται πέρα για πέρα αληθινό. Γι’ αυτό, βάλτε έναν δίσκο του και η «φωνή» του θα σας μιλήσει. Κι αυτά που θα ακούσετε, σίγουρα θα έχουν πολλά να σας πουν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Λίνος Πολίτης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1985.
- Σόνια Ιλίσκαγια, «Τα σαράντα χρόνια της ποίησης του Ρίτσου», Γιάννης Ρίτσος. Μελέτες για το έργο του, Διογένης, Αθήνα 1975.
- Μίκης Θεοδωράκης, mikisguide.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Σύντομο Βιογραφικό – Μίκης Θεοδωράκης, mikistheodorakisorchestra.gr, διαθέσιμο εδώ.
