Της Κωνσταντίνας Παναγιωτοπούλου,
Ένα θέμα που απασχολεί την ανθρωπότητα από τότε που κατάλαβε τι σημαίνει ανθρωπότητα και ποιο το χρέος της είναι η φύση του πολέμου. Με το πέρασμα των αιώνων, πολλοί ερευνητές επικεντρώθηκαν στο εξής ερώτημα: Κάνω καταστροφικά πράγματα επειδή είμαι καταστροφικός ή γίνομαι και αναγνωρίζομαι ως καταστροφικός επειδή κάνω καταστροφικά πράγματα; Γιατί, από ό,τι φαίνεται, δύο είναι τα ενδεχόμενα: Ο πόλεμος, είτε είναι εγγεγραμμένος στην ανθρώπινη φύση, είτε ξεσπάει ως αντίδραση σε εξωτερικότητες και, άρα, είναι επιλογή.
Έχει υποστηριχθεί έντονα ότι η εχθροπραξία είναι κομμάτι της βιολογίας του ανθρώπου. Ο Θουκυδίδης, αναλύοντας τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, υιοθέτησε την άποψη ότι η ιστορία είναι κύκλος. Ο άνθρωπος, τότε, τώρα και εσαεί, θα ενδίδει στα ίδια λάθη, πάθη και αμαρτίες, επειδή η φύση του ήταν, είναι και θα είναι η ίδια. Ιδιοτελής, βίαιη, συναισθηματική, πάντα θα επιλέγει να υπηρετεί τον όλεθρο, αν ο όλεθρος υπηρετεί το συμφέρον της. Αν δούμε τον κόσμο με τα μάτια του Θουκυδίδη, είναι φανερό ότι ακόμα και μετά από συνθηκολογήσεις, διπλωματικές ενέργειες και υποσχέσεις ειρήνης, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα για να ξεφύγουμε από το αιματηρό ανθρώπινο πεπρωμένο. Ο πόλεμος μοιάζει να είναι η αναπόφευκτη κατάληξη και όλοι κινούμαστε σε τροχιά γύρω του, μέχρι κάποιος να εκτροχιαστεί. Σύμφωνος με το αρχέτυπο που σφυρηλάτησε ο Θουκυδίδης, ο Thomas Hobbes υποστήριξε ότι: ”Homo homini lupus”, δηλαδή, «ο άνθρωπος για τον άνθρωπο είναι λύκος». Στην ίδια σφαίρα ανήκαν πολλοί άλλοι φιλόσοφοι και πολιτικοί επιστήμονες που χαρτογραφούσαν με απαισιοδοξία την ανθρώπινη ψυχή.
Μεταγενέστεροι πολιτικοί επιστήμονες προσπάθησαν να καταλάβουν την ανθρώπινη φύση βασισμένοι σε ιστορικά γεγονότα κι επιστημονικά ευρήματα και όχι σε διάθεση για φιλοσοφική αναζήτηση. Ο Francis Fukuyama αναζητεί την ρίζα του κακού στην προϊστορία και στους μακρινούς προγόνους μας, τους κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες. Υπάρχουν πολλές αποδείξεις εχθροπραξιών από την προϊστορία, είτε αυτές είναι ζωγραφιές σε τοιχώματα σπηλαίων είτε όπλα, κάτι που υπαινίσσεται, τελεσίδικα και άχρονα, ότι το να είσαι άνθρωπος σημαίνει να πολεμάς.
Ο Brian Ferguson, καθηγητής ανθρωπολογίας στο πανεπιστήμιο Rutgers, διαφωνεί. Σε μία έρευνα που δημοσιεύθηκε στο Scientific American, αμερικανικό επιστημονικό περιοδικό, χαράσσει μία διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην απλή ανθρωποκτονία (μεμονωμένο έγκλημα) και στον πόλεμο (οργανωμένη σύγκρουση που οδηγεί σε μαζική θανάτωση) και τονίζει πως οι εχθροπραξίες δεν ήταν πάντα και πανταχού παρούσες από την αυγή της ανθρωπότητας. Οι πρώτοι άνθρωποι εμφανίστηκαν στην Αφρική πριν από περίπου 2,5 εκατομμύρια χρόνια, αλλά οι πολεμικές ενέργειες επεκτάθηκαν τόσο, ώστε να συγχωνευθούν με την ανθρώπινη κουλτούρα μόλις πριν 10.000 χρόνια και αυτό σε μερικά μόνο μέρη του πλανήτη. Αυτή η ασυνέχεια αποδεικνύει ότι, αν η ανθρώπινη φύση στην βαθύτατη, αναλλοίωτη ουσία της είναι ίδια, ο πόλεμος δεν αποτελεί τμήμα αυτής, γιατί, αν αποτελούσε, η κουλτούρα του πολέμου θα συνόδευε σταθερά το ανθρώπινο γένος από την αρχή της ύπαρξής του.
Δεδομένου ότι αυτό δεν συνέβη, αναδύονται εναλλακτικές. Ίσως, οι άνθρωποι άρχισαν να πολεμούν συστηματικά όταν συνέτρεξαν οι κατάλληλες κοινωνικές συνθήκες. Ίσως, ο πόλεμος να μην πηγάζει έσωθεν, από μία φυσική επιταγή, αλλά έξωθεν.
Αν ξεκινήσουμε από αυτήν την αφετηρία, τότε τα αίτια των πολέμων είναι κυρίως πολιτικά και οικονομικά και αντιστοιχούν στην επιθυμία των κρατών για πολλαπλασιασμό της ισχύος τους. Όταν τα διπλωματικά μέσα φτάνουν σε αδιέξοδο, τα όπλα προσφέρουν διέξοδο. Όπως είχε πει και ο Πρώσος στρατιωτικός Carl von Clausewitz: «Ο πόλεμος είναι η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα». Ο σκοπός, που αγιάζει αυτά τα μέσα, είναι η εξασφάλιση ευνοϊκότερης θέσης στους παγκόσμιους συσχετισμούς ισχύος, σε ένα διεθνές περιβάλλον που γεννά φόβο και ανασφάλεια. Οι εθνικοί ηγέτες, μέσα σε τέτοιες δυσχερείς συνθήκες, καλούνται να αποφασίσουν αν αξίζει να διαλέξουν την εχθρότητα. Δηλαδή, η καταφυγή στις συγκρούσεις δεν είναι παρά η αντίδραση σε ένα ανησυχητικό εξωτερικό ερέθισμα, που φέρνει τους αρχηγούς κρατών αντιμέτωπους με μία επιλογή.
Και είναι επιλογή, γιατί δεν αποφασίζουν όλες οι χώρες να ενδώσουν σε ένοπλες συρράξεις. Η Ελβετία, με την σταθερή ουδετερότητά της, παρά το γεγονός ότι ως ευρωπαϊκή χώρα βρέθηκε γεωγραφικά στο επίκεντρο και των δύο Παγκοσμίων Πολέμων, αποτελεί ένα καλό παράδειγμα. Με αυτήν την λογική, η συμμετοχή σε πολεμικές ενέργειες δεν είναι η αρχή και το τέλος, αλλά τα μέσα που οδηγούν σε ένα επιθυμητό τέλος, προϊόν ορθολογικής σκέψης και ανάλυσης κόστους-οφέλους. Αν τα κράτη επιλέξουν να πολεμήσουν, θα είναι επειδή έχουν κάτι να κερδίσουν από αυτό, όχι επειδή δεν μπορούν να κάνουν διαφορετικά. Σε περίπτωση που ο άνθρωπος ήταν φύσει πολεμοχαρής και αιμοσταγής, δεν θα κάναμε λόγο για επιλογή, αλλά για μονόδρομο.
Είναι δύσκολο να εξαχθεί ένα συμπέρασμα όσο δεν υπάρχει απόλυτη συμφωνία στην επιστημονική κοινότητα. Παρόλα αυτά, φαίνεται να υπάρχει κλίση προς την μία άποψη. Ο Brian Ferguson μελέτησε επίσης τους χιμπατζήδες, συγγενείς του ανθρώπου, αποκλείοντας ότι είναι γενετικά προγραμματισμένοι πολεμιστές (βέβαια, στην συγκεκριμένη περίπτωση είναι δύσκολο να χρησιμοποιήσουμε τον όρο «πόλεμος», διότι εκλείπουν οι κοινωνικές και ψυχολογικές προεκτάσεις του. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν προχωρούν σε επιθέσεις με στόχο την πρόκληση καταστροφής, την μαζική θανάτωση). Οι χιμπατζήδες σκοτώνουν συλλογικά μόνο έπειτα από μία έντονη διατάραξη της καθημερινότητάς τους.
Μέχρι αποδείξεως του εναντίου, ο άνθρωπος δεν μπορεί να κατηγορεί οτιδήποτε σχετίζεται με την φύση, την μοίρα ή τα άστρα του για το πιο ειδεχθές του έγκλημα. Όταν η ίδια η ανθρωπότητα βλάπτει τον εαυτό της έχοντας πλήρη επίγνωση των ενεργειών της, παραβιάζει το ένστικτο επιβίωσης και διαιώνισης του είδους. Θα μπορούσαμε, λοιπόν, ακόμα και να ισχυριστούμε ότι ο πόλεμος συνιστά προδοσία του πυρήνα της φύσης μας. Είναι μία αυτοκαταστροφική επιλογή.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Is War Primarily the Product of ‘Human Nature’? e-ir.info, Διαθέσιμο εδώ
- War Is Not Part of Human Nature, scientificamerican.com, Διαθέσιμο εδώ
