Της Δήμητρας Αργυρού,
Εδώ και πολλά χρόνια το Άγιο Όρος αποτελεί σήμα κατατεθέν του ανατολικού Ορθόδοξου μοναχισμού. Η Μοναστική Πολιτεία του Αγίου Όρους, ευρισκόμενη στη Χερσόνησο του Άθω της Χαλκιδικής, θεωρείται δικαίως ως πνευματικό κέντρο του Ελληνισμού και συγκαταλέγεται στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Η Αθωνική γη, που εδώ και χρόνια φιλοξενεί αδιάλειπτα πολλές μονές και ασκητές, διαθέτει μια πλούσια και πολύχρονη παράδοση, η οποία έχει οδηγήσει στη διαμόρφωση ενός ιδιότυπου νομικού καθεστώτος στην περιοχή, το οποίο και θα εξεταστεί παρακάτω.
Το Άγιο Όρος αποτελεί μέρος της Ελληνικής Επικράτειας και μάλιστα προϋφίσταται του νεοελληνικού κράτους, ενώ για τους παραπάνω και άλλους ιστορικούς λόγους, διέπεται από ειδικό καθεστώς, το καθεστώς του Αγίου Όρους. Αναλυτικότερα, το Άγιο Όρος αναγνωρίζεται ως αυτοδιοίκητο τμήμα του Ελληνικού Κράτους. Διοικητικά τελεί υπό την εποπτεία του κράτους και πνευματικά υπό την ανώτατη εποπτεία του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Το ειδικό νομικό καθεστώς και το αυτοδιοίκητο του Αγίου Όρους τυγχάνει και Συνταγματικής κατοχύρωσης στο Άρθρο 105 του Συντάγματος. Σύμφωνα με το άρθρο αυτό, αναγνωρίζονται τα γεωγραφικά όρια του Αγίου Όρους, θεμελιώνεται το αυτοδιοίκητό του και αναγνωρίζεται το αναπαλλοτρίωτο στα εδάφη της χερσονήσου του Άθω, τα οποία εδάφη κατανέμονται στις 20 Ιερές Μονές. Ταυτοχρόνως, στο άρθρο αναφέρεται επιγραμματικά το διοικητικό σύστημα του Αγίου Όρους, το οποίο ορίζεται αναλυτικά και από τον Καταστατικό Χάρτη του Αγίου Όρους (εφεξής Κ.Χ.Α.Ο). Στον Κ.Χ.Α.Ο υφίστανται εκτεταμένες διατάξεις για τη διοίκηση στο Άγιο Όρος, την απονομή δικαιοσύνης, την απόκτηση της ιδιότητας του μοναχού, διατάξεις που αφορούν τελωνειακά και φορολογικά προνόμια κτλ.
Η απόκτηση της ιδιότητας του μοναχού ή του δοκίμου επιφέρει συγκεκριμένα προνόμια και δικαιώματα, τα οποία συμβαδίζουν ακριβώς με τα λατρευτικά καθήκοντα των μοναχών. Ειδικότερα, σύμφωνα με το Άρθρο 93 του Κ.Χ.Α.Ο, για την απόκτηση του τίτλου του μοναχού, ο δόκιμος θα πρέπει να έχει συμπληρώσει το 18ο έτος της ηλικίας του και να υποστεί επιτυχώς δοκιμασία ενός έως τριών ετών. Σύμφωνα με το Άρθρο 6 του Κ.Χ.Α.Ο αλλά και το Άρθρο 105 παρ. 1 εδ. γ΄ του Συντάγματος, άπαντες διαμένοντες στο Άγιο Όρος ως μοναχοί, οποιασδήποτε εθνικότητας και αν είναι, λογίζονται ως κεκτημένοι την ελληνική υπηκοότητα. Ωστόσο, αλλοδαπός που απέκτησε ελληνική ιθαγένεια λόγω της ιδιότητας του μοναχού προβλέπεται ότι με απόφαση του Υπουργού Εσωτερικών, ύστερα από αιτιολογημένη σύμφωνη γνώμη του Συμβουλίου Ιθαγένειας, κηρύσσεται έκπτωτος της ελληνικής ιθαγένειας, εφόσον αποδεδειγμένα εγκατέλειψε τη μονή της εγκαταβίωσής του, καθώς και την Ιερά Κοινότητα του Αγίου Όρους. Τέλος, οι μοναχοί του Αγίου Όρους απαλλάσσονται της στρατιωτικής υπηρεσίας, σύμφωνα με το Άρθρο 38 του Κ.Χ.Α.Ο.
Η επίσκεψη στο Άγιο Όρος επιτρέπεται τόσο για ημεδαπούς όσο και αλλοδαπούς, ακόμη και ετερόθρησκους, με προϋπόθεση την κατοχή του «διαμονητήριου», μιας ειδικής άδειας που χορηγείται από την Ι. Επιστασία, σύμφωνα με το Άρθρο 176 του Κ.Χ.Α.Ο. Σε αυτό το σημείο αξίζει να εμβαθύνουμε στο λεγόμενο «άβατο» του Αγίου Όρους και συγκεκριμένα στις ομάδες, στις οποίες απαγορεύεται ρητά η είσοδος στη θρησκευτική περιοχή. Ειδικότερα, σύμφωνα με το Άρθρο 5 του Κ.Χ.Α.Ο, επιτρέπεται μεν η είσοδος και η επίσκεψη, όπως προαναφέρθηκε, αλλά όχι η εγκαταβίωση σε ετερόδοξους, για ευνόητους λόγους. Αντιθέτως, απαγορεύεται πλήρως τόσο η είσοδος όσο και η διαμονή γυναικών, παιδιών και θηλυκών ζώων, όπως αναφέρεται ρητά στο πρώτο τυπικό του Αγίου Όρους, που συντάχθηκε το έτος 969. Η ίδια απαγόρευση κατοχυρώνεται και στο Άρθρο 186 του Κ.Χ.Α.Ο, ενώ παράλληλα το Άρθρο 43 εδ. β’ ορίζει ότι τυχόν παράβαση της απαγόρευσης εισόδου, επισύρει ποινή φυλακίσεως δύο μηνών έως ενός έτους, μη εξαγοραζόμενης. Οι λόγοι θέσπισης του «άβατου» στις γυναίκες είναι λόγοι θρησκευτικής και λατρευτικής φύσεως. Το Άγιο Όρος θεωρείται περιβόλι της Θεοτόκου και τιμάται ως έφορος και ηγουμένη του, με αποτέλεσμα να μη χωρά άλλη γυναίκα. Πέραν αυτού, οι μοναχοί πρέπει να είναι προσηλωμένοι στα καθήκοντά τους και να μην αποσπώνται από αυτόν τον τρόπο ζωής που έχουν επιλέξει.
Με τη θέσπιση της απαγόρευσης εισόδου για τις γυναίκες εγείρονται συστηματικά ζητήματα συνταγματικότητας, τα οποία όμως λύνονται εύκολα. Πολλοί υποστηρίζουν πως αυτή η απαγόρευση αντίκεται στο Άρθρο 4 του Συντάγματος, στο οποίο κατοχυρώνεται η αρχή της ισότητας. Το Άρθρο 4 θέτει υποχρέωση στον νομοθέτη να μεταχειρίζεται με ίσο και ομοιόμορφο τρόπο όλους τους Έλληνες πολίτες, που βρίσκονται κάτω από ίδιες ή παρόμοιες συνθήκες, και κατά την αρχή της αναλογικής ισότητας με ανόμοιο τρόπο τους Έλληνες πολίτες κάτω από διαφορετικές και ανόμοιες συνθήκες. Επίσης, ορίζει πως οι Έλληνες και οι Ελληνίδες έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις. Στην περίπτωση του καθεστώτος του Αγίου Όρους, το πρόβλημα επιλύεται, καθώς επιβάλλεται η διαφορετική μεταχείριση κάτω από ανόμοιες συνθήκες, εφόσον συντρέχουν ειδικοί θρησκευτικοί λόγοι και αρκεί η διαφορετική μεταχείριση να στηρίζεται σε γενικά και απρόσωπα κριτήρια και όχι να υφίσταται αυθαίρετη και αδικαιολόγητη απαγόρευση εισόδου, λ.χ. ορισμένων μόνο γυναικών. Παράλληλα, η προσωπική ελευθερία είναι σύμφωνα με το Άρθρο 5 παρ. 3 και 4 του Συντάγματος απαραβίαστη, δεν είναι όμως και απεριόριστη, καθώς ρητά προβλέπεται επιφύλαξη υπέρ του νόμου, δηλαδή η ελευθερία της κυκλοφορίας μπορεί να περιοριστεί, όταν και όπως ο νόμος ορίζει. Τέλος, το Άρθρο 105 του Συντάγματος για την κατοχύρωση του καθεστώτος του Αγίου Όρους θα μπορούσαμε να πούμε πως δρα ως lex specialis, ειδικότερη διάταξη, στην οποία πρέπει να προσφεύγουμε, όταν υπάρχει σύγκρουση μεταξύ δικαιωμάτων.
Ζητήματα ανακύπτουν όσον αφορά το Ενωσιακό Δίκαιο και ειδικότερα τις αρχές του, οι οποίες διαφαίνεται πως βρίσκονται σε αντίθεση και δεν εναρμονίζονται με το καθεστώς του Αγίου Όρους. Στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε. και συγκεκριμένα στο Άρθρο 21 αναγράφεται πως απαγορεύεται κάθε διάκριση, ιδίως λόγω φύλου και θρησκείας. Παράλληλα, στο Άρθρο 23 του Χάρτη κατοχυρώνεται η ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών. Συγκεκριμένα αναφέρει πως η ισότητα γυναικών και ανδρών πρέπει να εξασφαλίζεται σε όλους τους τομείς και πως η αρχή της ισότητας δεν αποκλείει τη διατήρηση ή τη θέσπιση μέτρων που προβλέπουν ειδικά πλεονεκτήματα υπέρ του υποεκπροσωπούμενου φύλου. Το Άρθρο 2 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (Σ.Ε.Ε) διακηρύσσει τις αρχές, οι οποίες συνιστούν ακρογωνιαίο λίθο της Ένωσης και πρέπει να είναι κοινές ανάμεσα στα κράτη-μέλη. Μεταξύ άλλων, αναφέρεται στον σεβασμό της ισότητας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και την απαγόρευση των διακρίσεων. Από τα παραπάνω, αρχικά, παρατηρείται σύγκρουση μεταξύ του καθεστώτος του Αγίου Όρους και του Ενωσιακού νομοθέτη, καθώς τα δικαιώματα ελεύθερης εγκαταστάσεως, κυκλοφορίας και παροχής υπηρεσιών, στα οποία βασίζεται η Ένωση, έρχονται σε ευθεία αντίθεση με το ιδιότυπο καθεστώς του Αγίου Όρους.
Ακόμη και στο δίκαιο της Ε.Ε. το πρόβλημα λύνεται με ειδικότερες συμφωνίες και με σεβασμό από την πλευρά της Ε.Ε., όταν επικρατούν λόγοι θρησκευτικοί και πνευματικοί. Κατά την υπογραφή της Τελικής Πράξης της Διακυβερνητικής Διάσκεψης, που υιοθέτησε τη Συνθήκη του Άμστερνταμ το 1997, υιοθετήθηκε δήλωση για το καθεστώς των Εκκλησιών και των μη ομολογιακών ενώσεων. Σύμφωνα με την τελευταία, η Ε.Ε. σέβεται και δεν προδικάζει το σύμφωνα με το εθνικό δίκαιο καθεστώς των Εκκλησιών και των θρησκευτικών ενώσεων ή κοινοτήτων στα Κράτη μέλη. Ουσιαστική, όμως, αντιμετώπιση φέρει η Κοινή Δήλωση περί του Αγίου Όρους. Η Κοινή Δήλωση υπογράφτηκε από τα συμβαλλόμενα κράτη-μέλη και προσαρτήθηκε στην Τελική Πράξη της 29ης Μαΐου 1979 περί προσχωρήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες. Αναλυτικότερα, σε αυτήν αναγνωρίζεται το καθεστώς του Αγίου Όρους, όπως είναι εγγυημένο από το Άρθρο 105 του Ελληνικού Συντάγματος και δικαιολογείται αποκλειστικά για θρησκευτικούς και πνευματικούς λόγους. Το καθεστώς αυτό αποτελεί από την προσχώρηση της Ελλάδας στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες κοινοτικό δίκαιο και, μάλιστα, δεσμεύει όλα τα κράτη-μέλη, που έκτοτε προσχώρησαν με τη σειρά τους.
Συνοψίζοντας, καθίσταται αντιληπτό ότι το καθεστώς του Αγίου Όρους είναι ένα ιδιότυπο και αρχαίο προνομιακό καθεστώς με ιδιαιτερότητες, που υπηρετούν τα συμφέροντα της ζωής των μοναχών και των καθηκόντων τους. Το καθεστώς αυτό αναγνωρίζεται τόσο σε εθνικό όσο και σε ενωσιακό επίπεδο, ακριβώς λόγω της μεγάλης σημασίας της ιστορίας του και του σεβασμού προς την θρησκεία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- «Το νομικό καθεστώς του Αγίου Όρους», διαθέσιμο εδώ
- «Το άβατο του Αγίου Όρους: Από πού πηγάζει και ποιες είναι οι γυναίκες που το παραβίασαν», διαθέσιμο εδώ
- «Το «άβατον» του Αγίου Όρους», διαθέσιμο εδώ
- «Είσοδος και εγκαταβίωση στο Άγιον Όρος», διαθέσιμο εδώ
