Της Ευαγγελίας Κατσιγιάννη,
Η αναπαράσταση προσώπων δεν είναι διόλου εύκολη υπόθεση. Ο καλλιτέχνης που φιλοτεχνεί μία προσωπογραφία, καλείται όχι μόνο να αποδώσει τα εξωτερικά χαρακτηριστικά του προσώπου προς απεικόνιση, αλλά, συνάμα, και την ψυχική λειτουργία του, που απορρέει από την έκφραση. Ο προσωπογράφος, στην ουσία, οφείλει να είναι και καλός ψυχολόγος, καταγράφοντας όλα εκείνα τα στοιχεία που συναπαρτίζουν τη μοναδικότητα του ατόμου. Η δυσκολία αυτή συχνά λειτουργεί αποτρεπτικά για πολλούς καλλιτέχνες. Υπάρχουν, ωστόσο, και ζωγράφοι που με το ταλέντο τους ξεπερνούν τα όποια εμπόδια, καταφέρνοντας να αφήσουν ανεξίτηλο σημάδι με τα έργα τους. Ένας από αυτούς είναι και ο Karl Krazeisen, περισσότερο γνωστός σε μας για τα πορτραίτα του, κατά την περίοδο της Ελληνικής Εθνεγερσίας.
Ο Karl Krazeisen, γεννημένος στις 28 Οκτωβρίου 1794, στο Castellaum bei Trarbach (Pfalz), ήταν Βαυαρός αξιωματικός του πεζικού και ερασιτέχνης ζωγράφος. Ως απόφοιτος της στρατιωτικής σχολής του Μονάχου κατατάχθηκε, το 1812, στο βαυαρικό στρατό, με στόχο να συνδράμει την πατρίδα του στις στρατιωτικές επιχειρήσεις ενάντια στο Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Ο Krazeisen καθ’ όλη τη διάρκεια της στρατιωτικής του σταδιοδρομίας δεν εγκατέλειψε την αγάπη του για τη ζωγραφική. Ως επαγγελματίας στρατιωτικός καταπιανόταν με τη ζωγραφική, στον ελεύθερό του χρόνο, εφαρμόζοντας την τεχνική της υδατογραφίας και του σχεδίου με μολύβι.
Στην Ελλάδα κατέφθασε εθελοντικά μαζί με μερικούς συντοπίτες του το φθινόπωρο του 1826, ορμώμενος από το ρομαντικό κοσμοείδωλο, που καλούσε τους νεαρούς άνδρες να λάβουν τα όπλα για την κατάκτηση της ελευθερίας, αλλά και από το φιλελληνικό κίνημα. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο ελληνικό έδαφος φαίνεται να συνεργάστηκε με τον συμπατριώτη του, Karl Wilhelm von Heideck, για την απελευθέρωση της Αττικής. Ο Krazeisen, εντούτοις, δεν έχει μείνει στην ιστορία για τη βραχύχρονη πολεμική του δραστηριότητα στην Ελλάδα. Ήταν η παράλληλη ζωγραφική του δράση το στοιχείο που τον κατέστησε σημαίνουσα μορφή για τον Ελληνικό Αγώνα. Ο Βαυαρός από την πρώτη στιγμή της άφιξής του έσπευσε να σκιαγραφήσει μια πληθώρα Ελλήνων και Φιλελλήνων ηρώων, αλλά και άσημων ανθρώπων, καθώς και σχέδια με ζώα, τοπία, πλοία και διαφόρων ειδών κτίσματα. Συνολικά, φιλοτέχνησε 40 προσωπογραφίες, από τις οποίες καθεμία φέρει επιγραφή, χρονολογία και υπογραφή του εικονιζόμενου για την πιστοποίηση της γνησιότητάς της (μοναδική εξαίρεση αποτελούν τα πορτραίτα των Κ. Μπότσαρη, Δ. Κ. Πλαπούτα και Γ. Καραϊσκάκη).
Προς χάριν της συνάντησης με τα εξεικονιζόμενα πρόσωπα, ο Krazeisen έκανε μια σειρά ταξιδιών, μεταξύ αυτών και στην Τροιζήνα, όπου έλαβε μέρος στη Γ’ Εθνοσυνέλευση, απαθανατίζοντας, με τον πλέον ρεαλιστικό τρόπο, τις μορφές 19 Ελλήνων και Φιλελλήνων ενόπλων και πολιτικών. Στα σχέδια του ο Βαυαρός εικαστικός αναπαριστά τους ήρωες αποδομημένους ιδεαλιστικά, να ατενίζουν με σοβαρό βλέμμα και απόλυτη βεβαιότητα τον κόσμο, με μια επιβλητικότητα, η οποία πηγάζει, εν πολλοίς, από την τεχνική του chiaroscuro, δηλαδή την αντιπαράθεση των φωτεινών και σκοτεινών σημείων πάνω στο ζωγραφικό έδαφος. Η αρτιότητα, ωστόσο, των πορτραίτων δεν ανάγεται μονάχα στα εν λόγω χαρακτηριστικά. Ο Krazeisen, όντας και ο ίδιος πολεμιστής, ήταν σε θέση να επικοινωνήσει και με τον ψυχικό κόσμο των προτύπων του χάρη στις κοινές εμπειρίες που είχε με αυτά, κατορθώνοντας, με αυτόν τον τρόπο, να τον αποτυπώσει και στο χαρτί.
Το 1827 ο Krazeisen επέστρεψε στο Μόναχο. Εκεί, αντιλαμβανόμενος τον ενθουσιασμό των συμπολιτών του για τα σχέδιά του, αλλά και την αξία των εικόνων ως ιστορικών εργαλείων που συνδιαμορφώνουν τους τρόπους πρόσληψης του παρελθόντος, προχώρησε από το 1828 έως και το 1831 στη μεταφορά των σχεδίων του σε λιθογραφικές πλάκες και την έκδοση λευκώματος. Στο κοπιώδες αυτό έργο τον συνέπραξαν άξιοι συνεργάτες, ιδίως ο περιώνυμος λιθογράφος Franz Seraph Hanfstaengl. Εν τέλει, εξέδωσε ένα λεύκωμα με τίτλο «Προσωπογραφίες των διασημότερων Ελλήνων και Φιλελλήνων, μαζί με μερικές απόψεις και ενδυμασίες σχεδιασμένες εκ του φυσικού και δημοσιευμένες από τον Karl Krazeisen» αποτελούμενο από 7 τεύχη, σε καθένα απ’ τα οποία εμπεριέχονται 4 λιθογραφίες – 3 προσωπογραφίες μαζί με 1 άποψη ή ενδυμασία – και σύντομος σχολιασμός των εικόνων στα γαλλικά ή τα γερμανικά.
Με μια πρώτη ματιά, καθίσταται πρόδηλο πως οι εικόνες της λιθογραφημένης έκδοσης είναι αρκετά πιο ωραιοποιημένες από την αρχική τους εκδοχή. Όλες οι προσωπογραφίες διακατέχονται από μια σημαντική υπερβολή συνταιριασμένη με τα ευρωπαϊκά αισθητικά κριτήρια, μια εξιδανίκευση τόσο σχετικά με τα πρόσωπα όσο και με τις ενδυμασίες. Οι νέες εξωραϊσμένες μορφές των επαναστατών πιθανότατα αποτελούν επιλογή του Hanfstaengl, με στόχο την εξασφάλιση της εύνοιας της κοινής γνώμης των Ευρωπαίων.
Με την έκδοση των λιθογραφιών, τα πρωτότυπα σχέδια του Krazeisen για μεγάλο διάστημα λησμονήθηκαν. Μετά το θάνατό του, το 1878, κληροδοτήθηκαν στην κόρη του, Μαρία, και μέσω εκείνης πέρασαν στα χέρια του Ρώσου συζύγου της, ο οποίος, εν συνεχεία, εγκαταστάθηκε στη Ρουμανία. Από εκεί τα μετέφερε στην Ελλάδα, το 1926, ένας απόδημος Έλληνας με το επώνυμο Αντύπας, δηλώνοντας ότι τίθενται προς πώληση κατ’ εντολή του ιδιοκτήτη τους. Ο τότε διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης, Ζαχαρίας Παπαντωνίου, μαθαίνοντας για την ύπαρξη των έργων κινήθηκε για την αγορά τους, αποκτώντας τα τελικά έναντι 200.000 δραχμών. Έκτοτε, τα έργα αυτά φυλάσσονται στο συγκεκριμένο χώρο.
Συνοψίζοντας, ο Karl Krazeisen άφησε πίσω του σπουδαία παρακαταθήκη, που συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης. Τα έργα του, μαζί με εκείνα του συμπατριώτη του Peter von Hess, στις δεκαετίες που ακολούθησαν, κυριάρχησαν στον εικαστικό κανόνα. Δεν είναι τυχαίο ότι η πλειονότητα των μεταγενέστερων πινάκων αντίστοιχης θεματικής βασίστηκε στο βαυαρικό πρότυπο, δηλαδή τον ρομαντισμό και σε μια ατομοκεντρική προσέγγιση του 1821. Η επιτυχία των προσωπογραφιών του είναι αναντίρρητη· τα δικά του σχέδια επιλέχθηκαν για την απεικόνιση των πρωτεργατών της επανάστασης στην αναμνηστική σειρά γραμματοσήμων στο πλαίσιο του εορτασμού των 100 χρόνων της Ανεξαρτησίας, την 1η Απριλίου 1930· η δική του προσωπογραφία χρησιμοποιήθηκε και για την απεικόνιση του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη στο χαρτονόμισμα των 5.000 δραχμών, το 1984. Το κληροδότημα του Krazeisen είναι εν γένει απαράμιλλο και έως και σήμερα αποτελεί ένα σημαίνον μέσο για την επαφή των μελλοντικών γενεών με τις σεπτές μορφές των αγωνιστών του ’21.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Οικονόμου, Αριστείδης, Λυδάκης Στέλιος (2005) , Το πορτρέτο στη ζωγραφική, Συλλογή Αλέξη Κ. Μαραθιανάκη, Αθήνα: Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών – ίδρυμα Βούρου Ευταξία
- Συλλογικό έργο (1980), Προσωπογραφίες Ελλήνων και Φιλελλήνων αγωνιστών, προλεγόμενα Παντελή Πρεβελάκη, Αθήνα: εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ)
- «Αγωνιστές του ’21, 20 Σχέδια με μολύβι του Καρλ Κρατσάιζεν» (1971), Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών – 150η Επέτειος της Εθνεγερσίας, Αθήνα: Γραφικαί Τέχναι Ι. Μακρής Α.Ε.
- Μυκονιάτης Η. Γ. (1979), Το Εικοσιένα στη ζωγραφική, Συμβολή στη μελέτη της εικονογραφίας του αγώνα, διδακτορική διατριβή που υποβλήθηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη
- Βίντεο «Δρ. Τόνια Τζαναβάρα: Όταν η τέχνη απαθανατίζει το 21» διαθέσιμο εδώ
- Bodossaki Lectures on Demand διαθέσιμο εδώ
