Της Αγγελικής Μιχαλοπούλου,
Η νομική επιστήμη, λόγω της πολυπλοκότητας και της συνθετότητάς της, βρίθει ευρειών εννοιών που χρήζουν εξειδίκευσης και ερμηνείας, προκαλούν προβληματισμό στους εφαρμοστές του δικαίου και δίνουν τροφή για περαιτέρω μελέτη. Αναμφισβήτητα, μία τέτοιου είδους έννοια είναι η «ηθική βλάβη», η οποία έχει απασχολήσει συχνά τους νομικούς και χρειάζεται να συγκεκριμενοποιηθεί. Πώς ορίζεται η ηθική βλάβη; Ποιο είναι το πεδίο εφαρμογής της; Σε ποιες περιπτώσεις πρέπει να καταβληθεί γι’ αυτήν αποζημίωση;
Αρχικά, προκειμένου να συλλάβουμε το περιεχόμενο αυτής της έννοιας, χρειάζεται να κατανοήσουμε τον όρο «αδικοπραξία», καθώς αυτή αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την ύπαρξη βλάβης. Σύμφωνα με το άρθρο 914 του Αστικού Κώδικα, αδικοπραξία είναι η πρόκληση υπαίτιας (από δόλο ή αμέλεια) και παράνομης βλάβης σε άλλο πρόσωπο. Η ζημία αυτή του παθόντος νοείται τόσο υπό στενή έννοια όσο και υπό ευρεία. Αναλυτικότερα, η υπό στενή έννοια ζημία είναι συνήθως περιουσιακής μόνο φύσεως, αφορά δηλαδή αγαθά που έχουν κατ’ αρχήν οικονομική αξία. Από την άλλη πλευρά, στη ζημία υπό ευρεία έννοια εμπίπτει μια μορφή ζημίας «άυλη», εσωτερική, που δεν αποτιμάται σε χρήμα και αποκαλείται «ηθική βλάβη».
Η ηθική αυτή βλάβη δεν αφορά την προσβολή περιουσιακών αγαθών, αλλά την προσβολή αγαθών που συνδέονται άρρηκτα με το πρόσωπο του ζημιωθέντος, όπως είναι η ζωή, η υγεία, η τιμή, η ελευθερία κ.λπ.. Παραδείγματος χάριν, όταν κάποιος προβαίνει στην τέλεση του αδικήματος της συκοφαντικής δυσφήμισης, διαδίδει δηλαδή ειδήσεις ή φήμες, ψευδείς ή μη, εις βάρος άλλου προσώπου, βλάπτει μεταξύ άλλων την τιμή και την υπόληψη του θύματος και του προκαλεί ηθική βλάβη.
Κρίσιμο ζήτημα αποτελεί το αν μπορεί να αποδοθεί αποζημίωση για ηθική βλάβη. Το πρόβλημα αυτό έχει διχάσει αρκετές φορές στο παρελθόν τους θεωρητικούς νομικούς, οι οποίοι, ωστόσο, έχουν πλέον καταλήξει στο ότι λόγω της υπέρτερης σημασίας τους και της ιδιαίτερης ανάγκης για προστασία των ηθικών αγαθών, σε περίπτωση αδικοπραξίας το δικαστήριο μπορεί να επιδικάσει όχι μόνο αποζημίωση για την αποκατάσταση της περιουσιακής ζημίας ενός προσώπου (π.χ. καταστροφή πράγματος, απώλεια εισοδημάτων κ.λπ.), αλλά και χρηματική ικανοποίηση για την αποκατάσταση ηθικής βλάβης. Επισημαίνεται ότι η ικανοποίηση αυτή επιδικάζεται ανεξάρτητα από την αποζημίωση για την περιουσιακή ζημία και δεν αναγνωρίζεται για κάθε αδικοπραξία· ο Αστικός Κώδικας έχει περιορίσει τις περιπτώσεις αυτές, ορίζοντας στο άρθρο 299 ότι «για μη περιουσιακή ζημία οφείλεται χρηματική ικανοποίηση στις περιπτώσεις που ορίζει ο νόμος». Από αυτό απορρέουν δύο βασικές συνέπειες: πρώτον, ότι η χρηματική αυτή ικανοποίηση προβλέπεται από ειδικές διατάξεις, όπως είναι τα άρθρα 59 (επί προσβολής της προσωπικότητας) και 932 (επί αδικοπραξίας), στις οποίες ορίζεται ρητά ότι ο ζημιωθείς έχει δικαίωμα να εγείρει αγωγή και να ζητήσει την καταβολή ορισμένου ποσού, και δεύτερον, σε μία γραμματική ερμηνεία του άρθρου 299, ότι ακόμα και σε άλλες περιπτώσεις, στις οποίες δεν υπάρχει ρητή νομοθετική πρόβλεψη, δεν αποκλείεται η επιδίκαση χρηματικής ικανοποίησης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αθέτηση ενοχών, η οποία μπορεί να μην αναφέρεται ρητά στον νόμο ως νόμιμος λόγος ευθύνης για τον οποίο προβλέπεται χρηματική ικανοποίηση, εντάσσεται, όμως, στο πεδίο της διακριτικής ευχέρειας του δικαστηρίου η επιδίκαση ικανοποίησης για ηθική βλάβη.
Το ποσό της εύλογης χρηματικής ικανοποίησης προσδιορίζεται βάσει της ελεύθερης εκτίμησης του δικαστηρίου, η σχετική κρίση του οποίου δεν υπόκειται, κατ’ αρχήν, σε αναιρετικό έλεγχο, αφού σχηματίζεται από την εκτίμηση των πραγματικών γεγονότων, όπως είναι το μέγεθος της βλάβης, ο βαθμός υπαιτιότητας του δράστη, η οικονομική κατάσταση των μερών κ.λπ.. Επιβάλλεται, βέβαια, σε κάθε περίπτωση η αρχή της αναλογικότητας ως γενική νομική αρχή αυξημένης τυπικής ισχύος, γεγονός που σημαίνει ότι το δικαστήριο δεν πρέπει να υπερβαίνει τα ακραία όρια της διακριτικής του ευχέρειας.
Σύγχυση, επίσης, επικρατεί συχνά ανάμεσα στις έννοιες «ηθική βλάβη» και «ψυχική οδύνη». Οι περισσότεροι θεωρούν ότι πρόκειται για όρους ταυτόσημους, ωστόσο, κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Η ψυχική οδύνη αποτελεί είδος ηθικής βλάβης, περιλαμβάνεται δηλαδή σε αυτήν. Σημαντική διαφορά τους αποτελεί το γεγονός ότι η ψυχική οδύνη είναι η ηθική βλάβη, ο πόνος που αισθάνεται κάποιος λόγω της θανάτωσης ενός προσώπου με το οποίο συνδέεται στενά, π.χ. ενός συγγενούς. Απαραίτητη προϋπόθεση δηλαδή είναι η απώλεια ζωής ενός ατόμου, είτε από δόλο είτε από αμέλεια, ενώ, με βάση το άρθρο 932 εδ. β΄ του Αστικού Κώδικα, δικαιούχοι της αποζημίωσης για ψυχική οδύνη είναι μόνο οι συγγενείς του θύματος. Σύμφωνα με τον Σταθόπουλο (2016, σ. 171), τη χρηματική ικανοποίηση αναγνωρίζει ο Αστικός Κώδικας στους συγγενείς αντί για την ικανοποίηση προς το θύμα και όχι παράλληλα με αυτήν. Το κάθε μέλος της οικογένειας έχει αυτοτελή αξίωση και το ύψος της αποζημίωσης που θα καταβληθεί εναπόκειται στην κρίση του δικαστηρίου. Ο νόμος, βέβαια, ερμηνεύει περαιτέρω τον όρο «συγγενείς» του άρθρου, λαμβάνοντας υπόψη μόνο τους στενούς συγγενείς, όπως τον/τη σύζυγο, τους γονείς, τα παιδιά και όχι εκείνους που συνδέονται με το θύμα με μικρότερου βαθμού συγγένεια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα καταβολής αποζημίωσης για ψυχική οδύνη αποτελεί η αποζημίωση που καταβάλλεται σε περίπτωση τροχαίου ατυχήματος που επέφερε τον θάνατο οικείου προσώπου.
Η χρηματική ικανοποίηση για ηθική βλάβη δεν έχει την έννοια της κύρωσης ή της ποινής. Δεν αποτελεί, δηλαδή, αποζημίωση υπό στενή έννοια, η οποία έχει ως αποτέλεσμα την πλήρη αποκατάσταση μιας ζημίας, αλλά πρόκειται για μια μορφή επανόρθωσης της ηθικής βλάβης που προκλήθηκε στο θύμα, μια ανακούφιση για τον ψυχικό ή σωματικό πόνο που αυτό υπέστη. Επομένως, η χρηματική αυτή ικανοποίηση αποτελεί, τελικά, έναν τρόπο ικανοποίησης του αισθήματος δικαίου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Μ. Π. Σταθόπουλος, Επιτομή Γενικού Ενοχικού Δικαίου, Αθήνα-Θεσσαλονίκη (Εκδόσεις Σάκκουλας) 2016 (β έκδοση)
