Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Όταν οι περισσότεροι άνθρωποι σκέφτονται για το Δίκαιο, μάλλον η σκέψη τους πηγαίνει σε νόμους που ισχύουν σήμερα. Κι όμως, οι κανόνες δικαίου έχουν υπάρξει από αρχαιοτάτων χρόνων μια ανάγκη των ανθρώπινων κοινωνιών, με αποτέλεσμα να μας είναι γνωστή μια πολύ πλούσια ιστορία του δικαίου. Αρκετά μας είναι γνωστά για την οργάνωση των πόλεων-κρατών και τις ποινές στην Αρχαία Ελλάδα. Αν, όμως, αναζητηθεί το πότε θεμελιώθηκε η νομική επιστήμη στον δυτικό κόσμο, θα πρέπει να αποδώσουμε «τα του Καίσαρος τω Καίσαρι» και δη κατά κυριολεξίαν, διότι οι Ρωμαίοι ήταν αυτοί που κωδικοποίησαν το Δίκαιο, δίδαξαν το Δίκαιο και δημιούργησαν μια επιστημονική οπτική του, που μας συντροφεύει μέχρι σήμερα.
Κι όμως, ακόμη και το διάσημο Ρωμαϊκό Δίκαιο δεν ήταν πάντα γραπτό. Όπως μεταφέρει ο Τίτος Λίβιος, μετά την κατάλυση της Βασιλείας, το δίκαιο που εφαρμοζόταν ήταν κυρίως άγραφοι και εθιμικοί κανόνες, τους οποίους ερμήνευαν και εφάρμοζαν οι Ποντίφικες. Οι τάξεις των Πληβείων έβλεπαν με καχυποψία αυτήν την απονομή της δικαιοσύνης, καθώς θεωρούσαν ότι ευνοούνταν οι Πατρίκιοι — με άλλα λόγια, λόγω του εθιμικού και άγραφου χαρακτήρα, δεν υπήρχε, όπως θα λέγαμε σήμερα, ασφάλεια δικαίου. Οι Πληβείοι, όμως, δεν κάθονται με σταυρωμένα τα χέρια. Μέσω του Δημάρχου Terentilius Harsa προτείνεται να δημιουργηθεί Επιτροπή για την κωδικοποίηση του δικαίου, τόσο αναφορικά με τις ουσιαστικές διατάξεις όσο και με τις προϋποθέσεις προσφυγής στη δικαιοσύνη. Όπως είναι φυσικό, οι Πατρίκιοι αντέδρασαν και ξεκίνησε μια δεκαετής διαμάχη. Μόνο όταν οι Πληβείοι απείλησαν να φύγουν από τη Ρώμη, οι Πατρίκιοι συμβιβάστηκαν. Έτσι «γεννήθηκε» ο Δωδεκάδελτος.
Οι ανεκδοτολογικές διηγήσεις των Ρωμαίων έλεγαν ότι περί τα 455 π.Χ. εστάλη στην Ελλάδα Επιτροπή για να μελετήσει τις νομοθεσίες του Σόλωνα. Κάτι τέτοιο δεν έχει επιβεβαιωθεί και μάλλον ήταν μια μεταγενέστερη επινόηση. Όπως είναι γνωστό, οι Ρωμαίοι θαύμαζαν το αρχαίο ελληνικό πνεύμα και τους ήταν γνωστά τα δίκαια των ελληνικών πόλεων της Κάτω Ιταλίας. Με αυτήν την επινόηση κατά πάσα πιθανότητα προσπάθησαν να αποδώσουν στο δίκαιό τους μια πνευματική «συγγένεια» με την Ελλάδα.
Πίσω στη Ρώμη, μια επιτροπή δέκα ανδρών (Decemviri) εξέδωσε το 450 π.Χ. το κωδικοποιητικό της έργο. Επρόκειτο για δώδεκα πινακίδες από ορείχαλκο, οι οποίες σήμερα δυστυχώς δε σώζονται, και ήταν αναρτημένες στο κέντρο της πόλης, ώστε να έχουν όλοι πρόσβαση σε αυτές. Έτσι, λόγω των δώδεκα πινακίδων ή «δέλτων», ο νόμος ονομάστηκε ελληνιστί Δωδεκάδελτος, ενώ και στα λατινικά αποδίδεται η ίδια έννοια ως “lex duodecim tabularum”, ήτοι «νόμος των δώδεκα πινακίδων». Για τους Ρωμαίους το νομοθέτημα αυτό αποτέλεσε πηγή δημοσίου και ιδιωτικού ουσιαστικού δικαίου, αλλά και δικονομίας.
Ο Δωδεκάδελτος, αντίθετα από τους σημερινούς μας νόμους ή Κώδικες, δε ρύθμιζε μόνον μια έκφανση του δικαίου (βλ. Αστικός Κώδικας, Ποινικός Κώδικας κ.λπ.) ή κάποιο ειδικότερο ζήτημα. Αντίθετα, περιελάμβανε εκατοντάδες διατάξεις που αφορούσαν Δημόσιο Δίκαιο, Αστικό Δίκαιο (με την ορολογία της δικής μας εποχής), Ποινικό Δίκαιο, Δικονομία, αλλά και Οικογενειακό Δίκαιο. Η γλώσσα των διατάξεων, που μας σώζονται από άλλα κείμενα, είναι λακωνική, γενική και αφηρημένη, πράγμα που ανταποκρίνεται στη ρωμαϊκή έννοια της ισονομίας, αλλά και διατηρείται στις νομοθετικές διατυπώσεις του σήμερα. Μαζί με την lex Aequilia, διατάξεις της οποίας έχουν επιβιώσει ακόμη και σήμερα σχετικά με τις αδικοπραξίες, ο Δωδεκάδελτος αποτέλεσε τον θεμελιώδη νόμο της περιόδου της Res Publica.
Ας δούμε, όμως, τι προέβλεπε αυτό το πλούσιο νομοθέτημα. Στις πρώτες τρεις πινακίδες, ρυθμίζονταν δικονομικά ζητήματα. Τούτο ήταν σίγουρα σχετικό με την αγωνία των Πληβείων για ένα σαφές ρυθμιστικό πλαίσιο, που θα τους επέτρεπε να προσφεύγουν κατά των αυθαιρεσιών. Υπήρχαν διατάξεις για τις αγωγές, τις εγγυήσεις του ενάγοντος, αλλά και για την εκτέλεση των αποφάσεων. Ο Δωδεκάδελτος δεν ρύθμισε πολλά ζητήματα δημοσίου δικαίου — γι’ αυτό και δε θα τον χαρακτηρίζαμε νόμο με συνταγματικό περιεχόμενο. Παρόλα αυτά, περιείχε διατάξεις που δεν μας είναι καθόλου ξένες. Για παράδειγμα, κατοχύρωνε ότι κανένας δεν μπορεί να καταδικαστεί χωρίς δίκη και απαγόρευε την υιοθέτηση «φωτογραφικών» -όπως θα λέγαμε σήμερα- διατάξεων, ενώ παράλληλα ρύθμιζε θρησκευτικά θέματα και ζητήματα ταφών.
Το μεγαλύτερο μέρος του Δωδεκάδελτου αφορά το ιδιωτικό δίκαιο. Σε αυτόν ρυθμίστηκαν ζητήματα κληρονομικού δικαίου, όπως η εξ αδιαθέτου διαδοχή ή η διαδοχή από διαθήκη, ενώ παράλληλα δημιουργήθηκε μια κωδικοποίηση του γειτονικού δικαίου, από την οποία αρκετές διατάξεις έχουν επιβιώσει σε δίκαια της ηπειρωτικής Ευρώπης. Σχετικά με το οικογενειακό δίκαιο, ρυθμίζονται τα ζητήματα της πατρικής εξουσίας, η επιτροπεία των γυναικών ακόμη και μετά την ενηλικίωσή τους (σίγουρα όχι η καλύτερη εποχή για να είσαι γυναίκα…) και η απαγόρευση του γάμου μεταξύ Πατρικίων και Πληβείων, η οποία όμως στην πράξη δεν ίσχυσε σχεδόν ποτέ, καθώς καταργήθηκε δύο χρόνια αργότερα.
Ο Δωδεκάδελτος υπήρξε θεμελιώδης νόμος, τόσο ως πηγή δικαίου της Res Publica, όσο και στη σκέψη των Ρωμαίων. Ο Κικέρων αναφέρει ότι τα παιδιά στο σχολείο αποστήθιζαν κομμάτια από τον Δωδεκάδελτο, και εν γένει είναι γνωστό ότι οι Ρωμαίοι τον θεωρούσαν θεμέλιο λίθο της νομικής τους παράδοσης. Στη συνέχεια της ρωμαϊκής ιστορίας, οι leges μόνο κατ’ εξαίρεση αποτέλεσαν σημαντική πηγή δικαίου, διότι στις επόμενες περιόδους κυριάρχησαν οι αυτοκρατορικές διατάξεις. Κι όμως, οι Ρωμαίοι τιμούσαν πάντοτε τον Δωδεκάδελτο, ο οποίος εκτός από νόμος ήταν και ένα σύμβολο διεκδίκησης και ασφάλειας δικαίου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Δημοπούλου, Α., 2019. Ρωμαϊκό Δίκαιο: Αναδρομή στις πηγές του σύγχρονου δικαίου. Αθήνα: Εκδόσεις Ευρασία.
- Τρωιανός, Σ. & Βελισσαροπούλου – Καρακώστα, Ι., 2010. Ιστορία Δικαίου, Δ’ Έκδοση Βελτιωμένη. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.
- The Twelve Tables, avalon.law.yale.edu, διαθέσιμο εδώ.
