Της Χριστίνας Πάτερου,
Η Βολιβία είναι κράτος της Νοτίου Αμερικής, που συγκαταλέγεται γεωγραφικά και πολιτικά στις χώρες της περιοχής των Άνδεων, μαζί με το Περού, την Κολομβία και το Εκουαδόρ. Αποτελεί το ένα από τα δύο περίκλειστα κράτη της ηπείρου, μετά την απώλεια της εξόδου στον Ειρηνικό Ωκεανό, στον πόλεμο του Ειρηνικού (1879-1884) με τη Χιλή. Η συνταγματική πρωτεύουσα της Βολιβίας είναι το Sucre και διοικητική η La Paz, όπου εδράζονται τα περισσότερα κυβερνητικά όργανα. Το εθνικό νόμισμα της χώρας είναι το boliviano, ενώ πρόσφατο ιδιαίτερο γνώρισμά της αποτελεί το γεγονός ότι εκτός από τα ισπανικά έχει αναγνωρίσει άλλες 36 γλώσσες ιθαγενών ως επίσημες. Η Βολιβία είναι μέρος πολλών διεθνών οργανισμών, όπως ο OAS (Organization of American States), το Rio Group και το IMF.
Λόγω της ιδιαίτερης μορφολογίας του εδάφους της, ο πληθυσμός της δεν ξεπερνά τα 11,5 εκατομμύρια, σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες εκτιμήσεις, με το μεγαλύτερο μέρος του να είναι συγκεντρωμένο στα αστικά κέντρα (69.4%). Η Βολιβία αποτελεί τη χώρα με το μεγαλύτερο πληθυσμό Ιθαγενών στη Λατινική Αμερική, συνδυάζοντας ταυτόχρονα τη δημιουργία της από αυτοκρατορικές κατακτήσεις με τις προσαρμογές των γηγενών κατοίκων. Πιο συγκεκριμένα, το 68% του πληθυσμού είναι Mestizo (μίξη λευκών και Ιθαγενών), το 20% ιθαγενείς και μόνο το 5% λευκοί. Παρόλα αυτά, αυτή η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού παρέμενε μέχρι τις αρχές του 1990 αποκλεισμένη από οποιαδήποτε συμμετοχή στη πολιτική, οικονομική και πολιτισμική ζωή της χώρας. Αυτό το γεγονός οφείλεται στις ιστορικές επιπτώσεις της αποικιοκρατίας, που θα αναλύσουμε παρακάτω και οι οποίες είναι εμφανείς ακόμα και σήμερα.
Ιστορία
Η Βολιβία διαθέτει πλούσια ιστορία, που χρονολογείται από την ύπαρξη των προκολομβιανών πολιτισμών των Άνδεων, με πιο σημαντικούς τους πολιτισμούς των Quechua και των Aymara. Στις αρχές του 16ου αιώνα, η πλούσια σε ορυκτούς πόρους Βολιβία ανακαλύφθηκε από τους Ισπανούς κατακτητές (Conquistadores), όποτε εισήλθε σε καθεστώς αποικιοκρατίας. Με την ανεξαρτησία του τότε Άνω Περού ή Τσάρκας να κηρύσσεται το 1825, έπειτα από δεκαέξι χρόνια πολέμου και σχεδόν τρεις αιώνες εκμετάλλευσης και υποδούλωσης των ιθαγενών κατοίκων της περιοχής, η Βολιβία εισήλθε σε περίοδο δημοκρατίας με αρχηγό τον Simon Bolivar.
Τα επόμενα χρόνια η Βολιβία, όπως και άλλα κράτη της Λατινικής Αμερικής, πέρασαν από μια μακρά περίοδο πολιτικής αστάθειας με συνεχείς επαναστάσεις και δικτατορικά καθεστώτα, τα οποία αναλάμβαναν τα ηνία της χώρας. Πολλοί εξωτερικοί παρατηρητές διατείνονται ότι τα καθεστώτα αυτά κατέκτησαν την εξουσία με τη βοήθεια των Η.Π.Α. Παρόλη την επικράτηση δημοκρατικών δυνάμεων και την νίκη του Evo Morales, του πρώτου ιθαγενούς προέδρου της χώρας, το 2005, η άρχουσα τάξη συνέχισαν να είναι οι ευρωπαίοι πρώην άποικοι, αφήνοντας και πάλι στο περιθώριο τους ιθαγενείς, κυρίως των αγροτικών περιοχών, οι όποιοι εξακολούθησαν να ζουν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας μέχρι σήμερα. Εδώ, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι υπάρχουν πολλές κατηγορίες προς τον πρόεδρο Morales, αλλά και από αυτόν. Αυτή η ανταλλαγή «πολιτικών πυρών» συμβαίνει κυρίως ανάμεσα στον πρόεδρο Morales και τις Η.Π.Α., ενώ άλλες χώρες ανά τον κόσμο έχουν εμπλακεί περιστασιακά είτε υπέρ του προέδρου και της Βολιβίας είτε υπέρ των Η.Π.Α.
Μικρές μόνο αλλαγές άρχισαν να σημειώνονται στις αρχές του 21ου αιώνα, με την υπογραφή του συντάγματος του 2009, εντούτοις παρά την όποια βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης, κυρίως των χαμηλότερων στρωμάτων, καθώς και την αφθονία σε φυσικούς πόρους (χρυσό, ασήμι, λίθιο, φυσικό αέριο) η Βολιβία παραμένει μια χώρα με σοβαρά οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα και εξακολουθεί να συγκαταλέγεται στις αναπτυσσόμενες χώρες του πλανήτη.
Οικονομία
Τα χρόνια οικονομικά προβλήματα της Βολιβίας την κατατάσσουν, από την ανεξαρτητοποίησή της ακόμη, στις πιο φτωχές χώρες του πλανήτη. Συγκεκριμένα, η χώρα κατατάσσεται 94η παγκοσμίως, με βάση το ΑΕΠ και 120η όσον αφορά το κατά Κεφαλήν Εισόδημα, που δε ξεπερνά τα $3,000 ετησίως. Οι λόγοι της χαμηλής της κατάταξης σχετίζονται κυρίως με το γεγονός, ότι η οικονομία της βασίζεται ως επί το πλείστον στις εξαγωγές ορυκτών και φυσικού αερίου, οι οποίες αντιπροσωπεύουν το 50% του προϋπολογισμού και των εξαγωγών της, καθιστώντας την οικονομία της ασταθή και ευάλωτη στις μεταβολές των τιμών των συγκεκριμένων αγαθών.
Στους λογούς αυτής της οικονομικής καθίζησης προστίθενται η γεωγραφική της θέση (περίκλειστο κράτος), η έλλειψη υποδομών και η πολιτική αστάθεια, η οποία δυσχεραίνει τις επενδύσεις. Διαχρονικός παράγοντας, ωστόσο, της οικονομικής κατάστασης της Βολιβίας αποτελεί το ιστορικό της υπόβαθρο και τα κατάλοιπα του αποικιοκρατικού συστήματος των Ισπανών, το οποίο βασιζόταν στο εμπορικό μονοπώλιο, γεγονός που επέφερε καταστροφικές συνέπειες στις αποικίες. Με άλλα λόγια, κατά τη διάρκεια της αποικιοκρατίας, όλη η οικονομία της Βολιβίας ήταν εξαρτημένη από τη μητρόπολη, η οποία εκμεταλλευόταν το σύνολο του πλούτου της.
Κλασικό παράδειγμα της δόμησης ενός νέο-αποικιοκρατικού συστήματος αποτελούν οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις της δεκαετίας του 1990, τις όποιες εμπνεύστηκε η “Washington Consensus” και στόχευαν στην σταθεροποίηση της Βολιβιανής οικονομίας, μέσω της εφαρμογής του «Δόγματος του Σοκ». Τα αποτελέσματα της πολίτικης αυτής, ξένης στο Βολιβιανό λαό, οδήγησαν σε μια σειρά ιδιωτικοποιήσεων στρατηγικών βιομηχανιών (νερό, πετρέλαιο, ενέργεια, ηλεκτρικό ρεύμα, σιδηρόδρομοι), που οδήγησαν μεγάλο μέρος των ιθαγενών στην ανεργία και τους αγροτικούς πληθυσμούς σε οικονομική καταστροφή.
Άλλωστε, η ακαδημαϊκή κοινότητα των Οικονομικών Επιστημών έχει πλέον αποφανθεί ότι το «Δόγμα του Σοκ» είναι λανθασμένο και δε μπορεί να εφαρμοστεί. Θα πρέπει πρώτα να διορθωθούν οι θεσμοί ενός κράτους και σε δεύτερη φάση να προετοιμαστεί ο πληθυσμός του, αποκτώντας νέες δεξιότητες, προκειμένου να μπορέσει να προσαρμοστεί στη νέα οικονομική πραγματικότητα. Δε μπορούμε, όμως, να καταλογίσουμε όλη την ευθύνη στους ανθρώπους που πήραν τις αποφάσεις εκείνες, καθότι οι αρμόδιοι δεν είχαν στα χέρια τους τα κατάλληλα δεδομένα, προκειμένου να υπολογίσουν σωστά τις συνέπειες που θα είχαν οι ενέργειες αυτές στις οικονομίες των χωρών. Όπως όλα τα επιστημονικά εργαλεία, έτσι και αυτό βελτιώθηκε ανά τα έτη και πλέον η παροχή τεχνογνωσίας και οικονομικής βοήθειας προς τα αναπτυσσόμενα κράτη γίνεται με πολύ πιο ομαλό τρόπο.
Εκτός από μια από τις φτωχότερες χώρες της Λατινικής Αμερικής, η Βολιβία είναι και μια από τις πιο άνισες -τόσο σε οικονομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον Δείκτη Παγκόσμιας Ανάπτυξης (WDI) της Παγκόσμιας Τράπεζας, το 2002, το 20% των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων κατείχε το 4% του εθνικού εισοδήματος, ενώ το 62% του εθνικού εισοδήματος ήταν συγκεντρωμένο στο 20% των υψηλότερων κοινωνικών στρωμάτων. Οι ανισότητες αυτές αποτυπώνονται και στους τομείς της εκπαίδευσης και της υγείας που θα εξετάσουμε παρακάτω.
Εκπαίδευση
Το επίπεδο εκπαίδευσης στη Βολιβία έχει βελτιωθεί σημαντικά τον 21ο αιώνα, με το μέσο όρο ετών εκπαίδευσης να ανέρχεται στα 9 χρόνια και το ποσοστό αλφαβητισμού να είναι αρκετά υψηλό (92,5%). Ωστόσο, η βελτίωση αυτή έχει επέλθει τις τελευταίες δεκαετίες (από το 2000 και μετά). Τα προηγούμενα χρόνια τα ποσοστά αλφαβητισμού ήταν πολύ χαμηλότερα και η πρόσβαση στην εκπαίδευση δύσκολη για μεγάλο μέρος του πληθυσμού, ιδιαίτερα των ιθαγενών και του πληθυσμού των αγροτικών περιοχών.
Συγκεκριμένα, το 1990, ο μέσος όρος ετών εκπαίδευσης ανερχόταν μόλις στα 6,4 χρόνια και το ποσοστό αλφαβητισμού στο 72% (1992). Παρόλα αυτά, διαχρονικά παρατηρείται υψηλό ποσοστό αλφαβητισμού και εύκολη πρόσβαση για τους λευκούς των αστικών κέντρων, η κατάσταση, όμως, δεν ήταν ίδια για τους ιθαγενείς. Δεδομένης της άρρηκτης σχέσης της εκπαίδευσης, της φτώχειας και του εισοδήματος, ο κυριότερος λόγος των υψηλών ποσοστών φτώχειας των ιθαγενών -συγκριτικά πάντα με τους μη ιθαγενείς- είναι το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο και η δυσκολία πρόσβασης στην εκπαίδευση.
Αναλυτικότερα, το ποσοστό αναλφαβητισμού στους ιθαγενείς είναι πάνω από 40%, ενώ στις γυναίκες ιθαγενείς είναι ακόμα υψηλότερο (58-64%). Αναφορικά, δε, με το μέσο όρο ετών εκπαίδευσης, ενώ για τους μη ιθαγενείς είναι 9,7 χρόνια, για τους ιθαγενείς ο αριθμός αυτός είναι 6,5 χρόνια. Οι λόγοι του αποκλεισμού των ιθαγενών κάτοικων από το εκπαιδευτικό σύστημα σχετίζονται κυρίως με δυο παράγοντες.
Ο πρώτος έχει να κάνει με τη φτώχεια και τα χαμηλά εισοδήματα των ιθαγενών -κυρίως τις αγροτικές περιοχές- που εξωθεί μεγάλο μέρος των παιδιών να εγκαταλείψουν το σχολείο, με σκοπό να βοηθήσουν οικονομικά τις οικογένειες τους. Μάλιστα, η παιδική εργασία στα παιδιά ιθαγενών (31,2%) είναι 4 φορές υψηλότερη σε σχέση με τα παιδιά μη ιθαγενών (8,4%). Επομένως, μπορούμε να πούμε ότι η σχέση εισοδήματος – εκπαίδευσης είναι αμφίδρομη και πως οι ιθαγενείς βρίσκονται σε έναν φαύλο κύκλο διαιώνισης της φτώχειας τους.
Ο δεύτερος παράγοντας σχετίζεται με το γεγονός ότι μεγάλο μέρος των ιθαγενών, δε γνώριζαν ισπανικά, τη μόνη επίσημη γλώσσα μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα, επιβεβαιώνοντας τη συνέχιση της αποικιοκρατικής κουλτούρας, ακόμα και πολύ μετά την ανεξαρτητοποίηση της χώρας μέσω της μη αναγνώρισης των γλωσσών των ιθαγενών, οι όποιες αναγνωριστήκαν μόλις το 2009.
Υγεία και νερό
Με προσδόκιμο ζωής τα 71,2 έτη, (74,2 για τις γυναίκες και 68,4 για τους άντρες), είναι προφανές ότι η πρόσβαση στην υγειά παραμένει ένα πρόβλημα για τους κάτοικους της Βολιβίας και τροχοπέδη για την ανάπτυξή της σε όλους τους τομείς. Αν και είναι αλήθεια ότι τα τελευταία χρόνια έχει υπάρξει σημαντική βελτίωση στις παροχές υγείας σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού, προβλήματα συνεχίζουν να υπάρχουν.
Η χώρα δαπανά το 6,9% του ΑΕΠ της στην Υγεία, ένα ποσοστό που βρίσκεται κοντά στα πλαίσια των υπόλοιπων αμερικανικών χωρών, ή 145$ ανά κάτοικο. Οι συνθήκες ποικίλουν από μέρος σε μέρος, από τα αστικά κέντρα στις αγροτικές περιοχές. Ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές, όπου οι κάτοικοι είναι κατά βάση αυτόχθονες, η πρόσβαση σε καθαρό νερό δεν είναι δεδομένη και οι συνθήκες υγιεινής είναι κακές, καθιστώντας τους πληθυσμούς πιο ευάλωτους.
Συγκεκριμένα, η παιδική θνησιμότητα στη χώρα είναι υψηλή (28 θάνατοι/1000 γεννήσεις), συγκριτικά με γειτονικές χώρες, με αντίστοιχα μεγάλο αριθμό αυτοχθόνων, όπως το Περού (11,6 θάνατοι/1000 γεννήσεις). Πολλοί από αυτούς τους θανάτους σχετίζονται και με τον ανεπαρκή εμβολιασμό, αλλά και με τη μη πρόσβαση σε καθαρό νερό, για το οποίο έχουν γίνει συνέχεις αγώνες, τόσο από τον λαό για τη μη ιδιωτικοποίηση του και την ελεύθερη πρόσβαση σε αυτό (βλ. πόλεμος του νερού, Cochabamba) όσο και από τις τελευταίες κυβερνήσεις, όπου γίνονται συνεχείς προσπάθειες, ώστε να διευθετηθεί το θέμα πρόσβασης στο νερό. Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε επίσης, ότι όσον αφορά τον τομέα του νερού υπάρχει το λεγόμενο market failure, δηλαδή η ιδιωτικοποίησή του και η ρύθμισή του από την ελεύθερη αγορά πολύ απλά δε μπορεί να λειτουργήσει σωστά.
Ένα άλλο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν, κυρίως, οι ιθαγενείς πληθυσμοί της Βολιβίας, είναι η διάκριση που γίνεται εις βάρος τους στο σύστημα υγείας, αλλά και το γεγονός ότι πολύ μεγάλο ποσοστό των ιθαγενών δε μπορούν να επικοινωνήσουν στα ισπανικά, κάνοντας αδύνατη τη συνεννόηση με τους γιατρούς, οι οποίοι συνήθως δε γνωρίζουν Quechua ή Aymara. Παρόλα αυτά, η χώρα προχώρησε, το 2019, σε αναβάθμιση του συστήματος υγείας σε καθολικό σύστημα για όλους τους κατοίκους και επεκτάθηκε η πρωτοβάθμια περίθαλψη, κάτι που μέχρι πρότινος δεν ίσχυε.
Συμπερασματικά, γίνεται κατανοητό πως η Βολιβία, μαστίζεται, ήδη από την εποχή της αποικιοκρατίας, από συστημικά προβλήματα που, εξαιτίας διάφορων παραγόντων, δυσκολεύεται να επιλύσει ακόμα και σήμερα. Η στενή εξάρτησή της από εξωτερικούς παράγοντες, στον οικονομικό κυρίως τομέα, αλλά και ο θεσμικός ρατσισμός του μετά-αποικιοκρατικού κράτους, καθιστούν τη Βολιβία ακόμα και σήμερα ένα κράτος με ελλείπεις δομές, εσωτερικές αναταραχές και οικονομική δυσπραγία, ανέτοιμο να ανταγωνιστεί της ανεπτυγμένες χώρες της Δύσης.
Παρόλα αυτά, τα τελευταία χρόνια, έχουν ληφθεί σημαντικές πρωτοβουλίες, εκ μέρους της ηγεσίας της, με θετικό αντίκτυπο στο βιοτικό επίπεδο των πολιτών της, οι όποιες διορθώνουν αδικίες αιώνων, όσον αφορά την αντιμετώπιση των ιθαγενών και την αξιοπρεπή διαβίωση τους. Εντούτοις, οι εικόνες που παρατηρήσαμε την προηγούμενη χρονιά με την αναβίωση των επεμβάσεων των Η.Π.Α. και την επάνοδο των σύγχρονων “caudillos”* καταδεικνύουν με το πιο απερίφραστο τρόπο ότι η Βολιβία έχει να διανύσει μακρύ δρόμο μέχρι να θεωρηθεί Ανεπτυγμένο Κράτος.
*δικτάτορες στην Λατινική Αμερική
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Bolivia Health Spending, theglobaleconomy.com, Retrieved from here
- Education in Bolivia, Shenel Ozisik, The Borgen Project, Retrieved from here
- HDI Bolivia, United Nations Reports, Retrieved from here
- Las causas del subdesarrollo de Bolivia, Fernando Molina
- Historiografia Sobre La Republica Boliviana, Marta Irurozqui, Peralta
- Poverty, inequality and human development of indigenous peoples in Bolivia, Björn-Sören Gigler, 2009
- Indigenous people and poverty in South America, Psacharopoulos, Patrinos
