Της Ζαφειρίας Πολυχρονιάδου,
Μοίρα, πεπρωμένο, τύχη, ελεύθερη βούληση. Λέξεις που προβλημάτιζαν την ανθρωπότητα από τους πρώτους φιλοσόφους της μέχρι και τους πιο σύγχρονους, ή και τον πιο απλό καθημερινό άνθρωπο. Ο κάθε πολιτισμός σμίλευε διαφορετικά το εννοιολογικό περιεχόμενο των προαναφερθεισών λέξεων και τις συνόδευε με ποικίλες ιστορίες και μύθους.
Το περιεχόμενο του παρόντος άρθρου θα αποτελέσει η ανάλυση αυτών των εννοιών μέσω της ταινίας «Οι Ρυθμιστές» (“Adjustment Bureau”), ταινία η οποία θεωρώ πως τις προσεγγίζει πολύ ιδιαίτερα.
Η ταινία αφορά έναν ανερχόμενο πολιτικό, τον Ντέιβιντ Νόρις (Matt Damon), και την πολλά υποσχόμενη χορεύτρια μπαλέτου Ελίς Σελάς (Emily Blunt), οι οποίοι συναντιούνται τυχαία, και η χημεία που αναπτύσσεται ανάμεσά τους, είναι ακατανίκητη. Μετά από αυτήν την τυχαία συνάντηση, θα ακολουθήσει και μία δεύτερη και ο Ντέιβιντ θα πειστεί πως επρόκειτο για τη γυναίκα της ζωής του, όμως το ειδύλλιό τους θα διακοπεί πριν ακόμη αρχίσει από μια ομάδα αντρών, οι οποίοι υποστηρίζουν πως δεν είναι «προγραμματισμένο» ο Ντέιβιντ και η Ελίς να είναι μαζί, καθώς οι συνέπειες θα αποβούν μοιραίες για τις καριέρες τους. Οι άνθρωποι αυτοί ισχυρίζονται πως προγραμματίζουν το μέλλον της ζωής όλων των ανθρώπων, δηλαδή το πεπρωμένο τους. Ο Ντέιβιντ, όμως, δεν πτοείται και έτσι θα ξεκινήσει ένα κυνηγητό ανάμεσα σε αυτόν και τους Ρυθμιστές, ώστε να καταφέρει να είναι με τη γυναίκα που επέλεξε και να ορίσει αυτός το μέλλον του.
Οι λεγόμενοι Ρυθμιστές δεν ξεχωρίζουν από τους απλούς πολίτες του Μανχάταν, φοράνε κουστούμια ή και στολές αστυνομικών ή ταχυδρόμων και πάντα καπέλα, τα οποία τους επιτρέπουν να ανοίγουν πόρτες και να μεταφέρονται σε ένα διαφορετικό μέρος. Μπορούν να διαβάζουν τις επιλογές που σκέφτεσαι, αλλά όχι τις σκέψεις σου καθαυτές, καθώς επίσης οι δυνάμεις τους περιορίζονται από το νερό. Υπάρχει αυστηρή ιεραρχία, ευλαβική τήρηση του πρωτοκόλλου τους και φυσικά, ακριβής εφαρμογή του πλάνου της ζωής του κάθε ανθρώπου, πλάνο που είναι καταγεγραμμένο σε ένα βιβλίο.
Διαταγές λαμβάνουν από τον Πρόεδρο/Chairman ή αλλιώς από «Τον Από Πάνω». Η ταινία δεν αποσαφηνίζει την ταυτότητα ή το είδος των Ρυθμιστών, παρά μόνο σε μία σκηνή που ο Ντέιβιντ ρωτάει έναν Ρυθμιστή αν είναι άγγελοι, και αυτός απαντά πως μας έχουν αποκαλέσει και έτσι. Ο Πρόεδρος δεν εμφανίζεται σε καμία σκηνή, αλλά μοιάζει περισσότερο με μία ανώνυμη και απρόσωπη αρχή, στην οποία μόνο λίγοι έχουν πρόσβαση.
Ακόμη, αφήνει να εννοηθεί πως αυτοί οι Ρυθμιστές υπήρχαν ανέκαθεν, καθώς παρατηρούσαν το ανθρώπινο είδος να περνά από την άνθιση της φιλοσοφίας και της ορθολογικής σκέψης, στον σκοταδισμό του Μεσαίωνα, ως και τις καταστροφές της Ναζιστικής Γερμανίας. Από τότε και ύστερα, ανέλαβαν τα ηνία της Μοίρας και καθόριζαν το Πεπρωμένο του κάθε ανθρώπου, με στόχο να μην αφανιστεί το ανθρώπινο είδος.
Η συγκεκριμένη ταινία δίχασε αρκετά το κοινό και οι απόψεις διίσταντο. Για άλλους επρόκειτο για μία αδιάφορη ταινία, με μέτριο σενάριο, χλιαρή πλοκή και συνωμοσιολογικές θεωρίες, ενώ για άλλους μία ταινία που προωθεί τον προβληματισμό σε θέματα θρησκείας, θείου, φιλοσοφίας και δημιουργεί πρόσφορο έδαφος για εποικοδομητικές συζητήσεις. Η ταινία μάλιστα έχει παραλληλιστεί και με τις ταινίες «Matrix», «Inception», «Dark City» ή ακόμη και με το βιβλίο του George Orwell «1984».
Δεν θα μπορούσα παρά να ταυτιστώ με τη δεύτερη μερίδα. Η ταινία, παρόλο που δεν αποτελεί μία από τις πιο επιτυχημένες του Χόλυγουντ, έχει εξαιρετικές ερμηνείες, τόσο από τους πρωταγωνιστικούς, όσο και από τους δεύτερους ρόλους, καλογραμμένο σενάριο και καταφέρνει να διατηρήσει και να κορυφώσει την αγωνία στηριζόμενη αποκλειστικά στις δυνάμεις των ηθοποιών, των σεναριογράφων, του σκηνοθέτη και των ανθρώπων που δουλεύουν πίσω από τις κάμερες, χωρίς να χρησιμοποιεί ειδικά εφέ και φαντασμαγορικά τοπία. Το μόνο μείον που θα επέρριπτα στην ταινία, είναι η έλλειψη απαντήσεων σε ερωτήματα όπως «Ποιοι είναι οι Ρυθμιστές;», «Από πού προήλθαν;», «Πώς δημιουργήθηκαν;», αλλά ακόμη και αυτό μετατρέπεται ,σε πλεονέκτημα της ταινίας, καθώς επιτρέπει στον κάθε θεατή να χρησιμοποιήσει τη δική του φαντασία και αφήνει όλες τις πόρτες -θεολογικές και φιλοσοφικές- για εκτεταμένη συζήτηση που ξεκινάει από μια χολιγουντιανή ταινία και καταλήγοντας σε ευρύτερα ερωτήματα που πασχίζει να απαντήσει η ανθρωπότητα μέχρι και σήμερα.
Φτάσαμε, λοιπόν, και στην ερμηνεία των όρων μοίρα, πεπρωμένο, τύχη. Αρχικά, η λέξη «Μοίρα» προέρχεται από το ρήμα «μείρομαι», που σημαίνει το μέρος/κομμάτι που μου αναλογεί, άρα με αυτήν την ερμηνεία, η Μοίρα δηλώνει αυτό που αναλογεί στον κάθε άνθρωπο. Από το ίδιο ρήμα προέρχεται και η λέξη «ειμαρμένη», την οποία συναντάμε στο πλατωνικό έργο «Πρωταγόρας», που δηλώνει την αμάχητη δύναμη που καθορίζει τη μοίρα του κόσμου και των ανθρώπων και στην οποία υποτάσσονται ακόμη και οι δώδεκα θεοί. Στη συνέχεια, η λέξη «Πεπρωμένο» προέρχεται από το απρόσωπο ρήμα «πέπρωται», που σημαίνει αυτό που είναι γραπτό να γίνει, ενώ η λέξη «Τύχη» προέρχεται από το ρήμα «τυγχάνω», το σημερινό «τυχαίνω», άρα δηλώνει αυτό που μου τυχαίνει. Οι λέξεις Μοίρα και Πεπρωμένο πολλές φορές συγχέονται ή και ταυτίζονται λανθασμένα, αφού το Πεπρωμένο αναφέρεται σε κάτι που επρόκειτο να συμβεί στο μέλλον και καθορίζεται από την ίδια τη Μοίρα.
Ήδη από τον Όμηρο γίνεται αναφορά στη Μοίρα, η οποία ορίζει τις τύχες των ανθρώπων και στο έργο της δεν μπορεί να παρέμβει ούτε ο Μοιραγέτης Δίας, καθώς έτσι θα διαταρασσόταν η νομοτέλεια του κόσμου. Οι ίδιοι οι θεοί είναι όργανα αυτής της νομοτέλειας και φροντίζουν να την τηρούν, ειδάλλως δεν θα υπάρχει ευνομία. Αυτό, εξάλλου, φαίνεται και από το μοίρασμα του κόσμου στον Δία, τον Ποσειδώνα και τον Άδη, αφού τα τρία αδέρφια έλαχαν ο καθένας το μερίδιό του, ίσα όμως μεταξύ τους.
Στον Ησίοδο, εντοπίζουμε τη Μοίρα να αποκτά γυναικεία υπόσταση με τρία πρόσωπα (Την Κλωθώ, τη Λάχεση και την Άτροπο), τα οποία πρόσωπα αντίστοιχα γνέθουν το νήμα της ζωής, μοιράζουν τους κλήρους στους ανθρώπους και τέλος, όταν έρθει η κατάλληλη στιγμή, κόβουν το νήμα της ζωής. Εκείνη την εποχή, η δύναμη τόσο των θεών όσο και της Μοίρας ήταν απόλυτη, οι βουλές τους αλάνθαστες και η αμφισβήτησή τους ισοδυναμούσε με ύβρη και προσβολή στο πρόσωπό τους. Οι χρησμοί είναι ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα της παντοδυναμίας της Μοίρας, αφού προμήνυαν τα μελλούμενα, τα οποία όσο και αν προσπαθούσαν να αποτρέψουν, πάντα συνέβαιναν.
Αργότερα, κατά τον πέμπτο αιώνα με τη φιλοσοφία, τον στοχασμό και τον ορθολογισμό να μπαίνουν στο προσκήνιο, οι μύθοι έχασαν την θεολογική ισχύ που είχαν και η Μοίρα έχασε την παντοδυναμία της. Στην Ελληνιστική Εποχή, η Μοίρα υποχώρησε μπροστά στην αλλοπρόσαλλη και άστατη Τύχη μέχρι την εποχή που θα εμφανιστούν οι νέες φιλοσοφικές σχολές, οι οποίες θα προάγουν την αταραξία της ψυχής και την πλήρη ηρεμία της. Φιλοσοφία που εισήγαγε και ο Χριστιανισμός, που επίσης απαρνήθηκε έννοιες όπως η Μοίρα, η Τύχη, το Πεπρωμένο και προωθούσε την ιδέα πως ο άνθρωπος είναι ον με ελεύθερη βούληση, την οποία ούτε ο ίδιος ο Θεός δεν διαταράσσει.
Ελπίζω να κίνησα, έστω και ελάχιστα, το ενδιαφέρον σας για αυτήν την ταινία, αλλά και για τα θέματα που μπορεί κανείς να αντλήσει από αυτή. Προσωπικά, θεωρώ πως το δικαίωμα της ελεύθερης βούλησης και της επιλογής συναρτάται με την ανθρώπινη φύση μας και είναι αναφαίρετο. Σίγουρα η ανθρωπότητα έχει κάνει πολλά λάθη, ορισμένα εκ των οποίων ιδιαιτέρως ειδεχθή, όμως η βελτίωση μπορεί να επέλθει μαθαίνοντας από αυτά και όχι καθιστώντας μας υποχείρια μίας υποτιθέμενης «ανώτερης» δύναμης, όπως συνέβη στην ταινία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Οι ρυθμιστές (2011), imdb.com, διαθέσιμο εδώ
- Οι Μοίρες της ελληνικής λαογραφίας, willowisps.gr, διαθέσιμο εδώ
- «Η μοίρα και η τύχη στον αρχαιοελληνικό κόσμο» της Ελένης Λαδιά, diastixo.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η μοίρα, οι θνητοί και οι Θεοί, greek-language.gr, διαθέσιμο εδώ
- Οι Ρυθμιστές-Κριτική, lifo.gr, διαθέσιμο εδώ
- The adjustment Bureau: Fate vs. Free Will – Matt Damon Style, christianspot.com, διαθέσιμο εδώ
- “The Adjustment Bureau”: Finally an Action Thriller for Religious Thinkers, web.archive.org, διαθέσιμο εδώ
- “Adjustment Bureau”: Mastering fate and romance, chicagotribune.com, διαθέσιμο εδώ
- Κριτικές ταινιών: The Adjustment Bureau/ Οι Ρυθμιστές (2011), cinexwsedw.blogspot.com, διαθέσιμο εδώ
